چکیده:
بادگیر ها با اشکال مختلف در شهر های مرکزی و جنوب ایران ساخته شده،که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند. محیط وشرایط اقلیمی در مناطق گرم وخشک باعث گردیده ، بیشتر منازل با مصالح بوم آور خشتی با معماری منحصربه فرد خود ایجاد شود. سیستان وبلوچستان نیز یکی ازمناطقی می باشد که شرایط محیطی برساخت بناها ومعماری آنها تاثیرگذاشته است .ساکنان باشناخت محیط پیرامون خود در معماری مساکن ،بادگیرها راطراحی کردندتا ازانرژی باد که در فصول گرم سال میوزیددرجهت خنک کردن فضای منازل استفاده کنند ، بادگیرها از دیر باز در منطقه گرم وخشک وکویری سیستان وجودداشته اند ،و توانسته اند تاثیرفراوانی درایجادوساخت آس بادها با معماری ایرانی اسﻻمی بگذارند.
آس بادها خودنمونه هوشمندانه ازمعماری سنتی ایران درسیستان مربوط به دوران صفوی بوده است.ازاین رو دراین مقاله به بررسی ساختاربادگیرهای، مناطق کویری ایران وبررسی ساختارسکونتگاهای روستایی منطقه سیستان پرداخته شده و درنهایت به بیان نحوه پیدایش وتاثیر بادگیرها درساخت عناصرومعماری آس بادها دست زده شده تا باتوجه به شناخت معماری ایرانی اسﻻمی آن را الگویی مناسب درمعماری مدرن قراردهیم . روش تحقیق درپژوهش : توصیفی،تاریخی تطبیقی وتحلیلی که براساس مطالعات میدانی،تاریخی، محلی وکتابخانه ای صورت گرفته است.
کلید واژه:
بادگیر، آس باد ، معماری ، اقلیم ، خشت ،کویر ، سیستان
مقدمه:
در منطقه سیستان به علت قرارگیری آن در جغرافیای گرم وخشک محیط برساخت بناها تاثیر گذارده استفازتمدنهای دوردر شهرسوخته ،کوه خواجه وآتشکده دهانه غﻻمان که نمونه های باقی مانه از بناهای خشتی رادربرگرفته تا دوران اسﻻم یان نمونه بناها در این منطقه به زیست خود ادامه داده وهمواره محیط های منزل خشتی حیاطی زنده و مطبویی رابرای زندگی فراهم میکرده است،معماران بومی مناطق کویری همواره درجهت ساخت بهترین نوع سازه ها با مصالح مناسب زیست بومی منطقه اقدام میکردنند.وبا ایجادسکونتگاهای روستای وخلق قلعه های باشکوه هنرخودرابه نمایش میگذاردند.اهمیت پژوهش موردنظردرجهت بیان این ارزشها بوده تا بادیدی بازتر درحفظ میراث فرهنگی ،بومی و منطقه ای راه گشاباشد.ازاین رو دراین مقاله به بررسی نمونه باگیرهااستواربرمساکن پرداخته شده که نماده سخت کوشی مردم این دیرا می باشد که سیمای خود را درآسبادها به گونه ای هوشمندانه به نمایش گذارده است.
موقعیت جغرافیایی ووجه تمسه
وسعت استان سیستان وبلوجستان: ۱۸۷۰۵۲کیلومتر مربع سیستان:۱۵۱۹۷ وبلوچستان ۱۷۲۳۰۵کیلومتر مربع میباشد. سیستان و بلوچستان از دو ناحیه »سیستان« و »بلوچستان« تشکیل شده که از نظر طبیعی با یکدیگر متفاوت هستند). سیستان
۱
امروزی که قسمت شمالی استان را در برمی گیردهمچنین درارای نوسانات رطوبت و بادهای موسمی همچون بادهای معروف به صد و بیست روزه می باشندکه شرایط خاص اقلیمی ، پوشش گیاهی و جانوری مناظر بدیعی را درآن به وجود آورده است. (افشار(سیستانی)ایرج،(۶۱:۱۳۷۱ استان سیستان وبلوچستان به دلیل داشتن آب وهوای گرم وخشک وکویری دربرگیرنده بناهای خشتی زیادی می باشد از
محوطه های شهرسوخته پیش ازمیﻻد،دهانه غﻻمان دردوره هخامنش،کوه خواجه دردوره اشکانی تا بناها ودژهای که دردوران اسﻻمی ساخته شده وهمچنین سکونتگاهای روستایی که بنای اصلی آنها خشت وگل می باشدعﻻوه برآن جریان بادهای فعال۱۲۰روزه مردم این استان رادرساخت بناهای متناسب با شرایط اقلیمی وادارکرده است بادگیر وسیله تهویه مناسبی برای خانهها در قلب کویر محسوب میشود. به طوری که جریان هوای مطبوع را در اتاقها، تاﻻر و زیرزمین ایجاد میکند. در واقع شهرها و روستاهای کویری با بادگیر نفس میکشند. به همین لحاظ است که در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی میسازند که مناسبترین جریان هوایی منطقه را جذب کند وجود بادگیر با آب و هوای هر منطقه در رابطه مستقیم است. به طوری که هر چه شدت گرمای هوا کاسته شود به همان میزان از تعداد بادگیرها کاسته می شود.
×بررسی معماری منطقه:
اقلیم سیستان در نواحی کویری ، گرم و خشک بوده که منطقه وسیعی در نواحی مرکزی کشور را تشکیل می شود . با تدابیر خاص میتوان شرایط زندگی را در این اقلیم ممکن ساخت . یکی از این تدابیرها در معماری بومی اقلیم گرم و خشک ، ساختن بناها وساختمانها به صورت مجتمع با پوشش طاق گنبدی شکل و دیوارهای ضخیم می باشد. بناهای طاق پوشش در اقلیم کویری به صورت طاق چشم یا طاق تویزه ، طاق چهار بخشی یا چهار ترکی ، طاق چهار گرده پوش و طاق گهواره ای ، طاق ضربی و درنهایت طاق پوش عرقچین ساخته می شود.
در ویژگی های معمار بومی اقلیم گرم و خشک درسیستان می توان گفت:
الف : بناها و ساختمانها به صورت مجتمع و با دیوارهای ضخیم از خشت و گل ساخته می شود و معموﻻ از زمینهای گود جهت. ساخت مجتمع های مسکونی استفاده شده است.
ب : برای نمای این بناها بیشتر از مﻻت کاه گل و سیم گل به رنگ روشن استفاده می شود و بازشوها به حد کافی کاهش داده شده است.
ج : در طراحی سقفهای این بناها ، ارتباط با فضای داخلی به وسیله کانالهائی بنام بادگیر انجام می گردد.
د : وجود حیاط های بزرگ با حوض آب وسیع و باغچه عریض و طویل در پایین آوردن درجه حرارت داخلی تاثیر دارد.
ه : در طراحی سنتی این بناها وجود هشتی در ورودی با اختﻻف سطح مانع کوران بادهای شدید و گردوغبار می شود.خانه هایی با دیوارهای قطور خشتی که به عنوان عایق حرارتی و برودتی عملمی کنند، در تابستان هوایی مطبوع ودر زمستان هوایی گرم خواهند داشت .
