پاورپوینت ارمغانهای ایران بجهان معماری گنبد دارای 92 اسلاید وبا فرمت پاورپوینت وقابل ویرایش
اسلاید ۱ :
ارمغانهای ایران بجهان معماری گنبد
از آنگاه که مردمان غارها و اشکفت‌های کوهساران را رها کردند و در دامنه کوهها و میان دشتها پراکنده شدند نخستین چیزی که ناگزیر از فراهم کردن آن بودند سرپوشیده‌هائی بود که بتواند مانند غار پناهگاه آنان باشد.اگرچه در روزهای نخستین نیازی به شبستانهای گسترده نبود و همین که پناهگاهشان خانواده کوچکی را در زیر آسمانه خود جای میداد خوشنود بودند ولی دیری نپائید که خانواده‌های کوچک بهم پیوستند و دسته و گروههائی تشکیل دادند که کند کوچکی که در دل زمین کنده بودند یا آشیانه و کلبه مختصری که با چوب و شاخ و برگ و خار و خاشاک برپا شده بود نمیتوانست دسته یا گروهی را سرپناه باشد. نیاز به سرپوشیده‌‌های گسترده دیرک و ستون را پدید آورد و شبستانها و نهانخانه‌ها و تالارهای چهلستون جای کلبه‌های نئین و چیرهای چوب‌پوش و کندهای غار مانند نشست ولی وجود تعدادی زیاد دیرک و ستون (که طبعاً در آغاز بسیار بهم نزدیک بود) مانع دید میشد و بویژه هنگام برگزاری آئین‌ها و جشن‌ها و میهمانیها این کم‌وکاست بیشتر بچشم میخورد
اسلاید ۲ :
نخست کوشیدند تا آنجا که میسر است ستونها را از همدیگر دور کننند و برای اینکار ناچار بفراهم کردن فرسب‌ها و تیرهای سخت و استوار و کشیده‌شدند ولی بازهم ناتوانی تیرهای چوبین در بردن بار دهانه‌های بزرگ کا را دشوار میکرد این بود که پوشش دهانه‌های بزرگ‌بیستون آرزوی معماران روزگار باستان شد.
ساختمان تالار چهلستون در جهان کهن نمونه‌های بیشمار داشت ولی برای نخستین‌بار در ایران و در شهر پارسه یا تخت‌جمشید بود که با فراهم کردن چوب کنار از جاهای دوردست (مانند جبل‌عامل) و فرسب و لته و تخته‌چوب چندن و ساج از گنداره معمار یا رازیگر پارسی توانست فاصله دوستون را تا حداکثر ممکن (یعنی درحدود شش گز- (نزدیک ۴/۶ متر) برساند در حالیکه بیش از آن در چهلستون‌ها و ستاوندهای کهتر گاهی سطبرای ستونها پیش از فاصله میان آنها بود (مانند معابد مصری و جز آن
اسلاید ۳ :
اگرچه این پیشرفت بسیار چشم‌گیر بود ولی ایرانی به آن خشنود نشد و برای برگزاری جشن‌ها وبارهای شاهانه چیزی گسترده‌تر و پیشرفته‌تر آرزو میکرد پس از یورش خشمگینانه و دژ چشمانه اسکندر ویرانگر بایران (با اینکه امید داشت ایران و آسیا را یونانی کند و فرهنگ باختری را بزور در خاورزمین فرنانروا سازد جز چند مورد معدود (مانند آتشکده خورهه) که تا حدی از سر ستونهای معروف به (ایوتی- یونیک) استفاده شده بود معماری یونان هرگز نتوانست در ایران جای گرم کند (این نکته نیز جالب توجه است که نمونه کلیه سرستون‌هائی که امروز بنام توسکان و دوریک و یونیک معروف شده در استودانها و پرستشگاههای کهن ایران مانند قخریکه و سکاوند وقزناپان و داو- دختر و در روزگاری بسیار کهنتر از دوران درخشش معماری یونان بکار گرفته شده و بخوبی میتواند خاستگاه خود را نشان دهد و ما در بحثی دیگر از آن سخن خواهیم گفت) از همان روزهائیکه شاهنشاهی هخامنشی فرو می‌افتاد معماران ایرانی برآن شدند که طاق و گنبد را (که پدیده طبیعی و خاص معماری ایرانی است) جانشین تخت‌بام و خرپشته چوبین کنند
اسلاید ۴ :
چه آوردن چوب سدر از جبل‌عامل و ساج از گنداره همیشه میسر نبود و در جنگلهای تُنُک و جلگه‌‌های درندشت هم چوب سخت و استوار و کشیده بزحمت فراهم میشد (اگرچه در جنگلهای انبوه شمال و جنوب تا اندازه‌ای بدست می‌آمد) ازآن گذشته وجود موریانه‌ای بنام ترده در خاک بسیاری از نقاط ایران کاربرد چوب را کاری بی‌منطق و گاهی بسیار خطرناک جلوه میداد
طاق و گنبد و چفد (قوس) در ایران پیشینه‌ای کهن داشت و معماران روزگار باستان نمونه‌های شگفتی از آنرا در معبد زیرین چغازنبیل (که از مصالح آن برای ساختمان چغازنبیل استفاده شده) و آرامگاههای سردابی بیرون شهر دورانتاش (نزدیک هفت تپه و تپه نوشیجان و ویرانه‌های سیستان و استودانهای کومیش دامغان بدست داده‌اند (از هزاره دوم تا
آغاز شاهنشاهی پارس) که دنباله آن تا روزی که معماری ملی رواج داشت ادامه یافته است (و چون طاق و چفد ایرانی تابع فلسفه برمبنای ریاضی ویژه‌ای است که پایگاهی ارجمند در معماری و فن ساختمان دارد در گفتار دیگری ازآن سخن خواهیم گفت
اسلاید ۵ :
درمیان پدیده‌های شگفت معماری گنبد پایگاه بلندی دارد و دلائل بسیاری دردست داریم که این پدیده‌شگفت‌آور زاده نبوغ ایرانی است با توجه به دشواری پوشش دهانه‌های بزرگ با فرسب چوبین و مزاحمتی که وجود ستونهای متعدد در زمینه تالارها برای دید ایجاد میکند بخوبی به اهمیت پوشش گنبدی پی‌خواهیم برد که میتواند دهانه بزرگی را سرتاسر و دیوار به دیوار بپوشاند
برای اینکه زمینه چهارگوش را با گنبد بپوشاند میبایست نخست آنرا به هشت گوش و سپس شانزده گوش و بالاخره بدایره تبدیل کند و اینکار با پوشش گوشه‌ها میسر میشد. معماران ایرانی برای پوشش گوشه‌ها، دو روش پدید آوردند که یکی را ترنبه (به ضم ت و ر) میگویند. سکنج یا کنج بیرون جسته و ترنبه یا حفره پیش‌آمده نخست بیاری چوب و پس از آن با طاقهای بیضی و شیپوری اریب بصورت فیلپوش و تپکانه و پتگین در ایران پدید آمد و از نام آنها پیداست که از اینجا بسراسر جهان راه یافته است(چنانکه در زبان انگلیسی طاقهای گوشه گنبد را اسکوینج میگویند که از فرانسوی کهن اِکس کوان باین زبان راه یافته و در زبان فرانسوی ترومپ.
اسلاید ۶ :
هرچند که سکنج و ترنبه در معماری ایرانی دو شیوه جداگانه دارد ولی پیداست که خاستگاه انگلیسی و فرانسوی آنها یکی بوده است
ترنبه‌های پیش از اسلام ایران بسیار ساده و بصورت فیلپوش زده میشده (یعنی گوشه‌های فضای زیر گنبد را با پوشش ساده ضربی پیش میکردند تا نزدیک دایره شود و بدون هیچ شکنج (طاق‌بند و کاربند روی ترنبه و زیرگنبد) رگهای پوشش را چرخ میانداختند (مانند بافت سبد). این روش زیرسازی درشهرهای جنوبی کشور تا بعد از حمله مغول هم معمول بوده (و توسط معمارانی که تیمور لنگ جهت ساختمان پایتخت، از جنوب ایران- بخراسان برده) باردیگر در نقاط دیگر هم بکار رفته و گنبدهای زیبای چون گنبد مسجد کبود (فیرزه اسلام) مسجد شیخ لطف‌الله را بوجود آورده است ولی پس از اسلام (و بویژه سه‌چهار قرن آغاز آن) چون معماران مسلمان ایرانی شکوه افزون بر نیاز را نمی‌پسندیدند بیاری شکنج‌سازی و بویژه طاق‌بندی میکوشیدند که از ارتفاع زیربندی هرچه بیشتر بکاهند چنانکه در مورد گنبد هم تلاش میکردند که باندازه گنبدهای پیش از اسلام خیز نداشته باشد
اسلاید ۷ :
همزمان با پیشرفت فن ساختمان گنبد در ایران و اندکی پس از آن در کشورهای دیگر هم گنبدهائی حتی با دهانه‌های بزرگتر از گنبدهای ایرانی زده شده است ولی گنبد ایرانی دارای ویژگیهای چندیست که آنرا شاهکار کرده است
در سرزمین‌های دیگر (مثلاً روم) شکل نیمکره را برای گنبد برمیگزیدند و چون میانتار رانش بود و این حسن انتخاب (که بر اصول دقیق ریاضی نهاده بود) باعث میشد که بتوانند طبره یا ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها باندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند (که البته هرچه بالاتر میرفت نازک نیشد تا بکلاله میرسید). گنبدهای ایرانی بی‌هیچ‌گاه بست و کالبد ساخته میشده بدین ترتیب که در مرکز محوطه زیر گنبد تیر راست و بلندی را کار میگذاشتند که ارتفاع آن تا نزدیک تیزه گنبد میرسید و پیرامون آنرا با چوبهای دیگری مانند پره‌های چرخ بچنبر گنبد می‌بستند که تکان نخورد آنگاه در دو کانون بیضی (نیم بیضی) که باید گنبد زیرین بر آن منطبق باشد دو گلمیخ حلقه‌دار میکوبیدند و دو سر زنجیری را بحلقه‌ها متصل کردند طول زنجیر باندازه‌ای بود که اگر آنرا نصف میکردند بپاکار یا کیز گنبد میرسید بدینترتیب بنائی که برپشت گنبد رگها را می‌چید هرلحظه می‌توانست با کشیدن زنجیر درستی کار خود را آزمایش کند
اسلاید ۸ :
دستگاه تیر و زنجیر را رویهم شاهنگ و هنجار می‌گفتند (یکی از این شاهنگ و هنجارها در گنبدی نیمه‌کاره در اصفهان یافت شده و برای مطالعه درجای خود نگهداری میشود) سازنده گنبد با استفاده ازاین دستگاه و پیمودن‌ها (مدول و ضابطه) گنبد زیرین را مانند تاپو می‌ساخت و بی‌آنکه نیازی بچوب بست داشته باشد رگهای آنرا چرخی روی هم استوار میکرد (و چون میدانست که در هرنقطه طبره یا ضخامت گنبد چه اندازه است) در سِکّرگاه (زاویه ۵/۲۲ درجه) یک آجر و درمیان یک آجر دیگر و در آوارگاه (۵/۴۷ درجه) بازهم یک آجر از ضخامت آن میکاست تا بکلاله میرسید و چون درنوک گنبد رگ‌چین چرخی میسر نبود و آجرها خرد و کوچک میشد ستونکی در قلّه گنبد زیرین و همچنین توق یا ماهرخ را به آن متصل کند. گنبدهای ایرانی دوپوش است و پوش زیرین همیشه بشکل تخم‌‌مرغ و درگنبد پُر دهانه بشکل تاپوهای بزرگی است که بآن چیله یا چیلو میگویند و گنبد زیرین شکلهای مختلف و متنوعی دارد مانند رُک (مخروطی و هرمی)، خاگی (تخم‌مرغی)، نار (پیازی) و شپدری و گنبد زیرین بسته باندازه دهانه با خیزهای مختلف زده میشود ولی همیشه شکل آن تخم‌مرغی است قطر گنبد را دهانه و ارتفاع آنرا افراز و نسبت افراز بدهانه را خیز میگویند.
اسلاید ۹ :
گنبدهای قبل از اسلام بیشتر با خیز دوگره در گز (هر «گز» مساوی ۰۶۶/۱ متر و شانزده گره است) و حتی پیش از آن زده میشد ولی پس از اسلام معماران ایرانی کوشیده‌اند تا آ“جا که ممکن است افراز گنبد کمتر باشد و اغلب گنبدها پس از اسلام با خیز یک گره در گز زده شده مگر اینکه از شانزده گز بیشتر دهانه داشته باشد که ناچار بوده‌‌اند مانند گنبدهای پیش از اسلام خیز آنرا دو گره و سه گره در گز بگیرند (مانند گنبد سلطانیه) دو پوش گنبد گاهی پیوسته و گاه گسسته است. گنبدهای پیش از اسلام و همچنین گنبدهائی مانند گنبد سلطانیه و شیخ لطف‌الله و گنبد خاگی جامع اصفهان دوپوش پیوسته است چنانکه گاهی دوپوسته بی‌هیچ واسطه‌ای بهم متصل میشده و گاهی هم فقط صندوقه یا کندو و شیاره‌ای میان آنها و فاصله بوده است ولی در گنبدهای گسسته گاهی دو پوaسته در کلاله از از هم فاصله میگیرد (مانند گنبد جامع یزد و جامع گلپایگان و اغلب گنبدهای قرن هفتم به بعد) و گاه بر روی گریو یا گردنی استوانه مانند پوسته بیرونی با فاصله چشم‌گیری از گنبد زیرین استوار میشود (مانند گنبد آستانه مطهر حضرت رضا (ع) و گنبدهای سهل‌بن‌علی در آستانه اراک و
اسلاید ۱۰ :
مسجد شاه و مدرسه مادر شاه اصفهان) برای ساختمان گنبدهای گریودار از دیوارک‌هائی استفاده میکردند بنام پره که در درون گریو جای میگرفت و گاه تویزه تا طاقی تیغه‌ای روی آنها زده میشد تا بتواند پوسته نازک روئین را نگهدارد.
در فرود (قاعده) گنبدهای گسسته گریودار گاهی آوگون میگذاشتند یعنی منحنی گنبد را متمایل بدرون میساختند تا رانش آنرا بدرون برانند (مانند گنبد مسجدشاه اصفهان) و گاه چانه یا پیش‌آمدگی اندک داشت (مانند گنبد آستانه مطهر حضرت رضا (ع) و گنبد الله مقبره شیخ صفی در اردبیل) و گاه شلال داشت یعنی منحنی آن در قاعده بخطی مستقیم مبدل میشد ولی در گنبدهای بی گریو بجای گریو چنبر تنها یا اربانه (دیسک) میگذاشتند. هشت چنبر منشور هشت‌گوش یا چندوجهی است که گنبد را بر روی آن میشاختند گاهی هم بجای پوشش برونی خرپشته میساختند (مانند گنبد مشهد میر بزرگ در آمل). گنبدهای رُک نیز بانواع گوناگون ساخته میشده مانند ارچین که قطعات سنگ یا آجر را روی هم میچیدند (مانند گنبد دانیال نبی در شوش و آرامگاه یعقوب لیث در جندیشاپور (شاه‌آباد اهواز) و گاهی بصورت هرم ساخته میشد و گاهی مخروطی که آخری را خرستو یا خرستوک می‌نامند
