بررسی تبيين زمينه هاي تربيت اخلاقي در دوره كودكي بر اساس ديدگاه اسلام

قسمتهایی کوتاه از متن:

چکیده
این پژوهش با هدف تبیین زمینه های تربیت اخلاقی در دوره کودکی بر اساس دیدگاه اسلام انجام شده است و از نوع کیفی است که با روش توصیفی -  تحلیلی انجام شده است. تحقیقات زیادی در زمینه تربیت و به خصوص تربیت اخلاقی در دوره کودکی انجام شده است که بیشتر بر چگونگی محتوا و روش تاکید نموده اند اما در این پژوهش زمینه ها ی درونی و بیرونی به گونه ای مورد بررسی قرار گرفته که زمینه های درونی، مبنایی برای زمینه های بیرونی است یعنی بدون توجه به زمینه های درونی نمی توان به زمینه های بیرونی که اساساً تربیتی است پرداخت. براساس این پژوهش گرایش عاطفی به عنوان مهمترین زمینه درونی و فطری که نقش عمده ای در ایجاد ارتباط کودک با دنیای پیرامون خود دارد، بررسی شده است. براساس این زمینه عاطفی، کودک خودش را دوست دارد به عبارتی حب ذات دارد و این خود دوستی در شرایط مناسب تربیتی به دیگر دوستی انتقال می یابد و این زمینه ای برای گرایش به خوبی ها خواهد بود. سپس چگونگی توجه به این گرایش در تعلیم و تربیت کودک، باعث دیگردوستی می شود که مبنای اخلاق به شمار می آید. از این نظر خانواده مهم می باشد. نقش اساسی خانواده به عنوان زمینه بیرونی در تعلیم و تربیت کودک مبتنی بر عاطفه شکل می گیرد. انجام این مسئولیت تربیتی مستلزم سلامت عاطفی هریک از والدین از یک طرف و از سوی دیگر رابطه درست والدین با همدیگر است. علاوه بر این در ابراز محبت به عنوان عامل عاطفه اگربدون افراط و تفریط باشد باعث ایجاد احساس امنیت و اعتماد به نفس و دوری از ترس های منفی، احساس حقارت و خود کم بینی در کودک شده،که در نتیجه کودک ارزش و اهمیت خویش را در می یابد و به طور نا آگاهانه به سمت اعمال و رفتار های خوب سوق داده می شود. این نوع گرایش به خوبی در دوره کودکی زمینه ای برای گرایش آگاهانه او به اخلاقیات در دوره بزرگسالی خواهد بود.

مقدمه
 آدمی همواره در طول تاریخ با مسائل و ابهاماتی در زمینه  تربیت اخلاقی روبرو بوده است که این مسائل و یافتن راه حل مناسب برای آنها دغدغه فکری او بوده است و برای یافتن پاسخ صحیح آن ها،کوشش های وسیعی نموده است. دراین زمینه مکاتب اخلاقی مختلفی ظهور کرده اند. دین اسلام نیز از این مساله چشم پوشی ننموده است. اسلام دين زندگي است كه به همه ابعاد بخصوص تهذيب نفس و اصلاح فكر و انديشه و اعتقادات دروني هر فرد اهميت مي دهد. توجه به اخلاق و فضائل و كرامت هاي اخلاقي و به تبع آن توجه به تربيت اخلاقي سبب ايجاد نوعي منش و شخصيت در افراد مي شود كه هم زمينه سعادت فردي افراد را هم زمينه سعادت جامعه را تضمين مي نمايد. علاوه بر آن پرورش شخصيت و منش نيكو از نيازهاي مبرم و اساسي هر جامعه اي مي باشد و نتيجه آن رفع بيماري هاي اخلاقي در آن جامعه است زيرا دچار شدن يك جامعه به بيماري هاي حسد،كبر و خود پسندی و.... سبب اختلالات جسمي و روحي شده و زمينه گسترش رفتارهاي زشت را فراهم مي آورد و آرامش فرد و جامعه را به خطر مي اندازد. اگرچه ويژگي هاي اخلاقي در برخي افراد به طور ذاتي ظهور مي يابد اما به طور كلي اخلاق اكتسابي و اساساً تربیتی بوده و افراد با شناخت و آگاهی تكرار و تمرين مي توانند اخلاق را جزء شخصيت خويش ساخته و به اين ترتيب خلق و خوي شايسته به عنوان ملكه مي تواند عامل صدور افعال نيك به سهولت گردد. از طرفی درمتون دینی،‌ تربیت اخلاقی کودکان زیرمجموعه ای از تربیت دینی آنها محسوب می شود و در روایات متعدد به این امر مهم سفارش شده است. عدم رعايت اصول اخلاقي نتیجه دور شدن انسان از اصل خود و خداي خود است. مكتب اسلام سعي در نزديكي انسان به اصل خود دارد يعني جهت دهي صحيح زندگي كه خداوند براي تحقق اين امر، كتاب و هدايت و پيشوايان را فرستاده كه با تحكيم اخلاق در افراد بشر راه سعادت را به آنان نشان دهد و به سمت كمال هدايت كند.
با توجه به شرايط موجود جامعه می توان گفت تربيت اخلاقي بسیار مهم است و از ديرباز مورد توجه فيلسوفان، معلمان و والدين قرار داشته است. جوامع مختلف، نهادها و موسسات اجتماعي نيز در طول اعصار به صورت هاي گوناگون به اين مهم توجه خاصي مبذول داشته اند. تربيت اخلاقي، بدون ترديد از مهم ترين وظايف تعليم و تربيت در هر جامعه است و هدف نظام تعلیم و تربیت پرورش شهرونداني است كه علاوه بر برخورداري از هوش و ذكاوت، افرادي با فضيلت و نيكوكار بارآيند. در جامعه کنونی كه بيشتر به تربيت جسماني، اجتماعي و ... اهميت مي دهند، بايد به تربيت اخلاقي نيز كه ركن است اهميت دهند تا فرد به خوبی تربیت شود و به کمال برسد و این نوع تربیت باید از کودکی آغاز شود، اما از آنجا که اخلاق مستلزم آزادی انتخاب است نمی توان در دوره کودکی مستقیماً به تربیت اخلاقی پرداخت، بلکه توجه به زمینه های تربیت اخلاقی مهم می باشد که مساله اساسی این پژوهش می باشد. از این رو پژوهشگر به دنبال تبیین پاسخ به این سوال است که زمینه های تربیت اخلاقی در دوره کودکی بر اساس دیدگاه اسلام کدامند؟

بیان مساله
تربیت شکوفا ساختن و به فعیلت رساندن یا پرورش دادن استعدادها در تمامی ابعاد وجود انسان است. لذا تربيت هرگز به معناي خلق استعدادهاي جديد نمي باشد، بلكه به مفهوم پرورش استعدادهاي موجود در انسان است (علوی،1386،ص46 -42) و تربیت اسلامی، شکوفا ساختن، به فعلیت رساندن و یا پروش دادن هماهنگ جمیع استعدادهای آدمی در کلیه ابعاد و جوانب شخصیتی وی یعنی جسمانی، عقلانی، اجتماعی، عاطفی، و اخلاقی-دینی در جهتی الهی و اسلامی است (همان، ص 124). بنابراین تربیت از نظر مکتب اسلام، شکوفایی توانایی های فطری انسان در جهت قرب به خداوند و رسیدن به کمال و تعالی انسان است.
یکی از ابعاد وجودی انسان که مبنای  فطری و درونی دارد، بعد اخلاقی است. اخلاق جمع خلق است و عبارت است از هیات و حالت و ملکه ای راسخ در انسان که باعث صدور اعمال پسندیده و یا ناپسند از سوی انسان می گردد. با توجه به جایگاه بلند اخلاق و فواید بی شمار آن این حقیقت روشن می شود که چرا ادیان الهی، از آدم تا خاتم، برای مسائل اخلاقی و حفظ و رعایت آداب و سنن نیکو، اهمیت ویژه ای قایل شده اند، تا جایی که رسول اکرم(ص)، اساس نبوت و رسالت خویش را به تکمیل و رعایت مسائل اخلاقی دانسته و در سخن بسیار زیبا به تمامی جوامع بشری چنین فرمود: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق، همانا مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را تکمیل کنم»(نهج الفصاحه/ ح944) و براساس همین اخلاق کریمانه و روش حسنه بود که پیامبر اکرم توانست به دلها راه یابد.
تربيت اخلاقي و بهينه سازي منش هاي انساني، از جمله اموري است كه پيشينه اي به درازاي تاريخ داشته است، لذا تربيت اخلاقي به معناي كاربرد وي‍ژه يافته هاي تعليم و تربيت براي تحقق اهدافي است كه از حوزه علم اخلاق دریافت شده است و می توان گفت تربيت اخلاقي فرايند زمينه سازي و به كارگيري شيوه هايي جهت شكوفاسازي، تقويت و ايجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقي و از بين بردن صفات، رفتارها و آداب غير اخلاقي در خود يا ديگري است. پس تربيت اخلاقي دو ركن دارد، يكي شناخت فضايل و رذايل و رفتارهاي اخلاقي و غیر اخلاقي و ديگري به كارگيري شيوه هايي جهت تقويت يا تضعيف آنها. از اين رو تربيت اخلاقي حيطه اي است كه وام دار دو حوزه اخلاق و تربيت است و از آنجا كه در اخلاق بيشترين تأكيد بر خودسازي و در تربيت بر ديگرسازي است تربيت اخلاقي نيز خودسازي و دیگرسازي را شامل مي شود (بناري، 1379، ص 541).
براي ايجاد تغييرات مطلوب و سازنده در اخلاق، تربیت اخلاقی را باید از دوره کودکی آغاز گردد. در مورد معیار سنی دوره کودکی اختلاف نظر است اما می توان بر اساس شکل گیری شخصیت کودک تا شش سالگی، تربیت اخلاقی را نیز در همین شرایط سنی یعنی 7-2سالگی مورد توجه قرار داد.
در مورد تربیت اخلاقی کودک علوی چنین اظهار نظر می نماید: «لازم است در کودکی افکار و اخلاق کودکان طوری ساخته  شود که وقتی  وارد جامعه بزرگترها می شوند، بتوانند خود را با محیط اجتماعی خویش تطبیق دهند و در جامعه عضو مفید و موثری به حساب آیند. چنانچه خواجه نصیرالدین طوسی هم، از همان اوان تولد، کودک را دارای توان سوق یافتن به سوی کسب اخلاق حسنه و دوری از اخلاق سیئه می داند. اندیشمندان اسلامی ضمن تاکید بر اینکه کودکان تا قبل از بلوغ از توان مسئولیت پذیری اخلاقی چندانی بر خوردار نیستند معتقدند مربیان باید از همان دوره کودکی با ظرافت و دقت  فضایل اخلاقی ر ا به کودکان تعلیم دهند  و مقدمات کار را برای درک بیشتر آنان نسبت به فضایل و عمل به آن ها فراهم نمایند. زیرا در خرد سالی و کودکی، قلب و روح هنوز تحت تاثیر عوامل سوء و منحرف کننده قرار نگرفته است و کودک فرمانبردار بوده و سریعتر پذیرای امور اخلاقی می گردد» (علوی، 1388، ص203 -202).
 لذا تربیت اخلاقی  در دوره کودکی مهم می باشد و این در حالی است که اسلام منابعی غنی را در این زمینه معرفی نموده است. از نظر اسلام، انسان با بهره گیری از تعالیم الهی می تواند در مسیری که از جانب خداوند مشخص شده است حرکت کند و دچار انحراف نشود توجه به قرآن، احادیث و روایات، ما را با ارکان هدایت و تعالی آشنا می سازد. از نظر اسلام بهره مندی از شرایع دین و احکام الهی صرفاً با تاسی از منابع فوق میسر است (بحارالانوار، ج24، ص 290).
با وجود منابع غنی در اسلام والدین و مربیان دائما با موضوع تربیت اخلاقی کودکان مواجه هستند، اما درمورد اینکه چگونه آنان را اخلاقی تربیت کنند، همواره دچار سوال هستند. در تربیت اخلاقی کودک معمولا این سوالات مطرح است که آیا کودکان را باید آزاد گذاشت و به نیازهای آنان پاسخ داده شود تا اخلاقی تربیت شوند یا اینکه آنان را در محیط کنترل شده و با یاد دادن عادات خوب آنچنان که افلاطون و ارسطو معتقدند، تربیت نمود(کاردان،1381 ، ص34). آیا تربیت اخلاقی کودکان از طریق الگو و سرمشق بهتر انجام می پذیرد یا از طریق آموزش های مستقیم؟ به طور کلی می توان گفت تاکنون توجه به انتقال محتوا و روشها  و امر و نهی در تربیت اخلاقی کودکان مطرح بوده است (کاردان، 1381).
 لذا بر اساس سوالات فوق محقق بر آن واداشته شد که فراتر از محتوا و روش به مساله زمینه های تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه اسلام بپردازد. منظور از زمینه ها، مقدمات یا شرایط اولیه ای است که دوره کودکی را در برگرفته یا کودک در آن قرار دارد. بعضی از این زمینه ها درونی یا ذاتی و طبیعی کودک است مانند گرایشات فطری و وراثت و بعضی از زمینه ها، بیرونی هستندکه محیط پیرامون کودک را تشکیل می دهند مانند شرایط جغرافیایی و آب و هوایی، خانواده، مدرسه و به طور کلی جامعه. در این پژوهش بر اساس ویژگیهای دوره کودکی، نقش عاطفه به عنوان گرایش فطری یا زمینه درونی و خانواده به عنوان زمینه اجتماعی و بیرونی در تربیت اخلاقی کودک مورد سوال می باشد.

فهرست مطالب بررسی تبيين زمينه هاي تربيت اخلاقي در دوره كودكي بر اساس ديدگاه اسلام به شرح زیر می باشد:

فصل اول: کلیات
1-1- مقدمه    1
1-2- بیان مساله    2
1-3- هدف های تحقیق    5
هدف کلی    5
 اهداف جزئی    5
1-4- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق:    5
1-5- سوال های تحقیق     7
1-6-تعریف مفاهیم    8
الف) تعاريف مفهومي    8
ب) تعاريف عملياتي     11
1-7-روش اجرای تحقیق.    12
فصل دوم : مبانی نظری و پیشینه پژوهش
مقدمه    14
2-1- مبانی نظری     14
2-1-1- تاریخچه اخلاق در اسلام     14
2-1-2- تربیت    16
2-1-3-تربیت در دوره کودکی    17
2-1-4- تربیت اخلاقی    19
2-1-5- ضرورت تربیت اخلاقی    21
2-1-6- رویکرد های اخلاقی در تربیت    22
2-1-6-1- رویکرد مکتب فضیلت گرایی به تربیت اخلاقی    22
2-1-6-2- رویکرد مکتب وظیفه گرایی به تربیت اخلاقی    25
2-1-6-3-رویکرد منفعت گرایی به تربیت اخلاقی    26
2-1-6-4- رویکرد غمخواری    29
2-1-7- تربیت اخلاقی کودک    31
2-1-8-زمان آغاز تربیت اخلاقی کودک از نظر روانشناسان و برخی از اندیشمندان اسلامی    33
فصل سوم : عاطفه به زمینه درونی در تربیت اخلاقی کودک
مقدمه     52
3-1- فطرت     52
3-1-1- گرایش به خیر اخلاقی    54
3-1-2- گرایش به خدا    57
3-1-3- گرایش عاطفی در دوره کودکی و ارتباط آن با تربیت اخلاقی    60
3-1-3-1 عاطفه    64
3-1-3-2- حب ذات    65
3-1- 3-3- اعتماد به نفس    66
3-1-3-4- حس خود کم بینی یا عقده حقارت    68
3-1-3-5- ترس.    70
3-1-3-6- خشم    71
 3-1-3-7- حسادت    72
3-1-3-8- لجبازی    73
3-1-3-9- امید و ناامیدی.    74
فصل چهارم: خانواده به عنوان زمینه بیرونی در تربیت اخلاقی کودک
مقدمه    77
4-1- نقش محیط به عنوان زمینه بیرونی در تربیت اخلاقی کودک    77
4 -2- خانواده و ویژ گی های آن    80
4-3- جایگاه فرزند در کانون خانواده    82
4-4- اسلام و حقوق فرزند    83
4-4-1- کیفیت وقت گذراندن با فرزندان    86
4-5- نقش خانواده در تربیت اخلاقی کودک    88
4-6- وظایف والدین درخانواده    89
4-6-1- محبت به فرزند و  نقش آن در پایه ریزی شخصیت    92
4-6-2- مضرات افراط و تفریط در محبت    97
4-6-3- تکریم شخصیت کودک    101
4-6-4- نقش خانواده و ضرورت آموزش نظم به کودک    105
4-6-5- نقش خانواده در بیداری گرایش کودک به خداوند    106
4-6-5-1- آموزش خداشناسی به کودکان با توجه به فطرت آنها    106
4-6-5-2- تربیت عملی     106
4-6-5-3- کمک گرفتن از طبیعت    107
4-6-5-4- استفاده از تجارب خود کودکان و بیان داستانهای مناسب دینی    108
4-6-5-5- آموزش قرآن    108
4-6-5-6- ارائه پاسخ های درست و ساده به پرسش های دینی کودک    109
فصل پنجم:نتیجه گیری
مقدمه    111
5-1- نتیجه گیری    111
5-2-پیشنهادهای کاربردی:    120
5-3- پیشنهادهای پژوهشی    121
5-4- محدودیت های  پژوهش    122
منابع و ماخذ    123