]چکیده
از دیرباز تا به امروز در ایران ورودی خانه ها از اهمیت زیادی برخوردار بود ه است تا جایی که متاثر از ویژگی های همچون آداب و رسوم و زندگی افراد، جایگاه و وضعیت اجتماعی، سنت ها و موقعیت ورود به بنا می باشد. این امر در شهرهای زیادی از کشورمان ایران از جمله شهر تاریخی دزفول دیده می شود . ورودیهای خانه های بافت قدیم شهر تاریخی دزفول به دور از یکنواختی حضور آجر در معابر، با تزئیینات و قوس های هویت بخش معماری دزفول نقطه عطفی در گذرها محسوب میشود، و از تنوع بالایی برخوردارد است . به طوری که هر کدام به نوبه خود حرفی برای گفتن دارند . این آجرکاری ها در دزفول به دو شیوه خوون چینی و گر ه کاری توسط معماران هنرمند در شکل ها و طرح های گوناگون، بر پایه لوزی هر کدام به زیبایی اجرا شده اند . ورودی هر خانه از سه بخش پیش ورودی، ورودی و پس از آن تشکیل شده است که در این مقاله به بررسی انواع آن به صورت توصیفی – تحلیلی پرداخته شده است.
در این مقاله سعی بر آن است که چگونگی طر احی فضاهای قبل تا بعد از ورودی خانه ها در بافت تاریخی دزفول که شامل تمامی فضاهای مورد نیاز در رابطه با نوع زندگی و فرهنگ مردم این شهر چه در نما، از نظر زیبایی شناسی و هویت بخشی و چه در پلان برآورده کرده است، مورد بررسی قرار داده تا تا بتوان از ویژگی های معماری گذشته در طراحی های حال استفاده و نیازهای زندگی امروزی را به درستی پاسخگو باشیم.
واژگان کلیدی: بافت قدیم دزفول، سردر ورودی، خوونچینی، گرهکاری، هشتی، ساباط.
مقدمه
تاریخ معماری ایران در گذشته دارای ویژگی هایی با اصالت هنری خود بوده که می توان گفت گذشته ای پرافتخار را پشتسر نهاده و هنرمندان ایرانی بر خود می بالند که در دنیایی سیر می کنند که هر گوشه آن، هنر سیر تکاملی خود را پیموده و ادامه کار را برای آیندگان باز گذاشته است(ماهرالنقش، .(۱۳۷۸
فضای ورودی در معماری ایران به تدریج از چنان اهمیتی برخوردار شده بود که می توان بخش مهمی از تحول و تکامل معماری سنتی کشور را در آن مشاهده کرد. یکی از نکات مهم درباره روند تکاملی طراحی فضاهای ورودی این است که فضای ورودی در ابتدا تنها از یک جزء فضا که درگاه نامیده می شود، تشکیل می شده . در حالی که به تدریج و د ر طی یک روند تاریخی تعداد آن به هفت جزء فضا : جلوخان، پیش طاق، درگاه، هشتی، دالان، ایوان و ساباط رسید . البته نحوه طراحی فضای ورودی در ارتباط با سطوح و حجم های مجاور آن تزئینات آن و سایر موارد مربوط به طراحی آنها نیز توسعه یافت . در طراحی فضای ورودی هر یک از بناها اهداف و اصولی متناسب با آن بنا از جمله : حفظ محرمیت افراد خانواده، ورود با خضوع، ورود به تدریج، آسانی دسترسی به فضاهای داخلی یا ایجاد دشواری در آن، شاخص و خوانا نمودن بنا در سیمای شهر، ایجاد پیوند بین بناهای بزرگ و عمومی با فضاهای شهری در نظر گرفته می شد.
در معماری گذشته، بنا با مصالح مناسب تزئیین می شد و معماران بر این عقیده و باور بودند که تزئینات هر بنایی باید با هویت، کالبد و کاربرد آن هم چنین بافت شهری هماهنگی داشته باشد . یکی از انواع این تزئینات، استفاده از کتیبه های آجری بوده است . سطح سردر و سایر سطوح فضای ورودی یکی از مهم ترین مکان هایی بوده که معمولا یکی از کتیبه های اصلی بنا در آن قرار می گرفت (سلطان زاده، .(۱۳۷۲
شناخت بافت کهن دزفول از زمان پیدایش تا به امروز با رویکردی تاریخی به بستری از تحولات شهرسازی آن در چهار زمینه کالبدی، عملکردی، شبکه دسترسی و ویژگی های بصری و نشانه های شهری صورت گرفته است (شایان، .(۱۳۸۷ این تحولات در گذشته هدفمند و هویت بخش بوده است ولی امروزه با سیر معماری به سمت بی هویتی کم کم هویت خود را از دست داده است، تا جایی که امروزه بافت جدید شهر حرفی برای گفتن ندارد.
در این مقاله ابتدا به کلیتی در مورد سردرها و تزئیینات آجرکاری دزفول پرداخته می شود و سپس به انواع تزئینات و انواع ارتباط درگاه خانه با گذر و به درون حیاط خانه که در دزفول است پرداخته می شود.
تعریف واژگان تخصصی
خوون و خوون چینی: خوون (واژه شوشتری) از ترکیب دو کلم ه “خاب” و “ان” تشکیل شده که “خاب” به معنی پس
| افکنده و “ان” به معنی نگهبان | است | (دهخدا،.(۱۰۱۵۸:۱۳۷۷ معنای لغوی آن سرپناه، باران | گیر و باران گریز |
| است(رفیعیسرشکی، .(۲۰۵:۱۳۸۱ | خوون آجرکاری آذینی است که در پیش طاق ایوان ها، بالای سردر، | میانه ستون ها و |
فریزها از پاره های آجر و گچ ساخته می شود تا ساختمان را از آسیب باران در امان نگه دارد (فلاحفر، (۹۰:۱۳۷۹خوونچینی
| آجرچینی تزئینی در پیشانی بنا است که با استفاده از آجر تراش در اندازه | های کوچک ساخته می شود، یکی از شیوه های |
| آجرکاری در مایه خفته و رفته است که اساس نقوش این شیوه بر نگاره چلیپا | (صلیبی، پیلی) استوار است(رفیعیسرشکش، |
| .(۳۲-۲۲:۱۳۸۱ | |
شکل :۱ نمونه خوون چینی، ماخذ: گردآورنده
هشتی: هشتی یا کرباس، به آستانه و ورودی هر ساختمان یا فضا گفته می شود(دهخدا، .(۱۳۷۷
ساباط: این واژه که تقریبا در همه زبان ای خاوری، باختری، آرامی، ایرانی و تازی به کار رفته جزء اول آن “سا” به معنی آسایش جزء دوم آن “باط” معرف ساختمان، آبادی و عمارت است. ساباط به کلیه بناهایی که به منظور آسودن به پا شده چه در شهر و چه در بیرون شهر اتلاق می شده است (پیرنیا، (۱۳۷۲
در فرهنگ معین چنین می نویسد: دالان، راهرو سرپوشیده، پوشش بالای راه گذر، سقفی که زیر آن معبر ورود به خانه وسرا میباشد. سایه بان، سایه گاه.
| در کتاب “دزفول شهر آجر ” مهندس غلامرضا نعیما، واژه | |
| ساباط را تغییر شکل یافته “سایه” و “باد” تعبیر نموده است | |
| و موید این نظر را تلفظ در گویش محلی آن می داند، یعنی | شکل :۲ ساباط زرنگار، ماخذ: گردآورنده |
| “سعباد”. | |
درنگی در بستر موضوع
تاریخچه دزفول
شهر دزفول مرکز شهرستان دزفول است که جز استان خوزستان در جنوب غربی ایران واقع شده است که قبل از چهاردهم میلادی نام شهر دزفول اندیمشک بوده است . زیرا تا قبل از آن جایی از نام دزفول که تغییر یافته دیز- پل نامی برده نشده است(امام(اهوازی)، .(۳۲:۱۳۸۲
شاپور اول ساسانی دستور ساخت سد و پل رودخانه دز که هنوز پی ها و پایه های آن هنوز پابرجاست داده است. تردیدی وجود ندارد که این پل همزمان با پل والرین، بند قصر شوشتر با نظارت مهندسان رومی ساخته شده است . اما این احتمال می رود که معماران آنها یکی نباشد . علت اینکه به عهده مه ندسان رومی گذاشته شده است، عدم مهارت ایرانیان نبوده است بلکه حضور رومیان در آن دوره تاریخی در خوزستان این زمینه را فراهم کرده است(امام(اهوازی)، .(۱۳۸۲
برای مدت ها پیشرفت دزفول محسوس حتی کندتر از شوشتر بود و علت آن نزدیکی دزفول به شهر بزرگ و پرشکوهی مانند جندیشاپور که با حملات راهزنان کرد آسیب جدی دید و سقوط کرد (امام(اهوازی)، .(۳۴:۱۳۸۲
دزفول مانند سایر شهرهای خوزستان در قرن هفتم میلادی به دست اعراب مسلمان افتاد . به نظر می رسد اهالی شهر در برابر مهاجمین مقاومتی از خود نشان ندادند . بدون تردید تاریخ دزفول در بی شتر دوره اسلامی عاری از وقایع مهم است(امام(اهوازی)، .(۳۵:۱۳۸۲
