چکیده
شهر به عنوان عالی ترین نمود تمدن بشری، نقش اساسی در ایجاد محیط شهری مطلوب برای تمام شهروندان را دارد . کیفیت محیط شهری مطلوب، تحت تأ ثیر عوامل و معیارهای مختلف می باشد که بطور عمده می توان عوامل کالبدی- فضائی، زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی را نام برد که هر یک نیز، متشکل از معیارها ی مختلفی میباشند. بافت فرسوده شهرها از جمله مناطق شهری می باشند که آهنگ تحولات کالبدی و رونق اقتصادی – اجتماعی آن ها با سایر نقاط شهری مطابقت ندارد. بافت فرسوده محله عودلاجان نیز از جنبه های گوناگون کیفیت محیط از جمله کیفیت کالبدی- فضایی، زیست محیطی و سلامت اجتماعی چهره ای متفاوت نسبت به سطح شهر را به نمایش گذارده است. این پژوهش که از نوع توصیفی- تحلیلی و از لحاظ هدف، کاربردی می باشد، به سنجش کیفیت محیط شهری در بافت فرسوده محله عودلاجان در ۲ سطح محیط شهری و محیط سکونتی و بر مبنای ۳ شاخص کالبدی- فضایی، زیست محیطی و اجتماعی و فرهنگی پرداخته است. داده های مورد نیاز از طریق روش پرسشنامه ای جمع آوری شده است. روش نمونه گیری، تصادفی و حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران، به تعداد ۳۷۵ نمونه در بافت فرسوده تعیین شده است. نتایج حاصله از توزیع فراوانی حاکی از آن است که کیفیت محیط در بافت فرسوده محله عودلاجان در حد پایینی قرار دارد . البته در دو سطح محیط شهری و محیط سکونتی شرایط کمی متفاوت است؛ به طوری که کیفیت محیط شهری در سطح بالاتری نسبت به کیفیت محیط سکونتی قرار دارد . بررسی شاخص های مختلف نیز نشان می دهد که علی رغم پایین بودن کیفیت محیط کالبدی- فضایی، زیست محیطی و محیط سکونتی، شاخص های اجتماعی و فرهنگی در سطح رضایت بخشی بوده است.
واژگان کلیدی: سنجش کیفیت، محیط شهری، بافت فرسوده، محله عودلاجان.
-۱ استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، عضو هیأت علمی دانشگاه غیرانتفایی امین l_soltani 1384@yahoo.com mailto:m.darabi1366@gmail.com-2 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه غیر انتفایی امین m.darabi1366@gmail.com نویسنده مسئول: ۰۹۱۹۴۱۶۶۲۲۸
۱ -مقدمه
شهرها سیستم های پیجیده ای هستند که بر اثر تحول زندگی دائم بر پیچیدگی آنها افزوده می شود . این سیستم پیچیده که مرکب از اجزاء و عناصر بی شماری است به نحوی خاص و معین ترکیب شده اند و نحوه ترکیب آنها منشأ این پیچیدگی هاست. هر چقدر بر پیچیدگی و گستردگی موجود افزوده می شود نسبت کنترل و ادار ه آن نیز دشوارتر می شود . شهر به عنوان زیستگاه حیات انسانی به منظور ادامه حیات خود به تخریب منابع طبیعی، فرهنگی و حتی اقتصادی ـ اجتماعی می پردازد . این مسأله یکی از خطیرترین واقعیت های زندگی شهری معاصر است البته بسیاری از کارشناسان، فرایند تخریب و زیان را عقلانیت مدرن یعنی تکنولوژی مدرن به ویژه صنعت و اتومبیل و به طور کلی ماشینیزم می دانند(سعیدنیا، .(۲ :۱۳۸۲
نگاه کالبدی ـ کارکردی برنامه ریزی ها به ابعاد و جنبه های مختلف زندگی در گذشته سبب شد که از اواخر دهه ۱۹۶۰، تحت تأثیر نیازها و آگاهیهای جدید مفاهیم اجتماعی نوینی مثل رفاه اجتماعی،کیفیت زندگی و عدالت اجتماعی در×قلمرو برنامه ریزی و توسعه عمومی مطرح شود (مهدیزاده و همکاران، .(۳۰۱ :۱۳۸۵ با رواج و کاربرد این مفاهیم درجات دستیابی به معیارهای کیفی در مطلوبیت محیط شهری، دخالت دادن فاکتورهای محیطی، فرهنگی ـ اجتماعی به× عنوان اصلی ضروری مطرح گردید. برای مثال، در پرتو نفوذ مفهوم کیفیت زندگی رویکرد جدیدی در شهرسازی ×قوت گرفته است که اهداف برنامه ریزی شهری، علاوه بر ×اهداف کالبدی وکارکردی، می باید به نیازهای کیفی و ×روانی مردم در محیط شهری، مثل هویت اجتماعی، آسایش روانی، احساس زیبایی، همبستگی و تعلق اجتماعی و غیره ×نیز پاسخ گوید(مهدیزاده و همکاران، .( ۳۰۱-۳۰۲ :۱۳۸۵ البته در یک دید جهانی وقوع بحرانهای زیست محیطی و ×نابود شدن محیط زیست جهانی در طرح موضوع کیفیت محیط به عنوان بخشی از مفهوم همه جانبه کیفیت زندگی بی تأثیر نبود .(Van Poll, 1997:1) به تبع چنین رویکردهایی و با توجه به برآوردن نیازها و انگیزه های اساسی انسان در محیط های شهری، مفهوم “کیفیت محیط شهری” در ادبیات برنامه ریزی شهری جهان رواج و به عنوان یکی از اهداف عالیه شهرها مورد توجه قرار گرفت.
با توجه به تمامی کاستی ها و مشکلاتی از قبیل استفاده نادرست و توزیع نامتعادل کاربری ها، فقدان تسهیلات و امکانات شهری کافی، عدم پیوستگی شهری و غیره که در شهرها وجود دارد می بایست با مطالعه ماهیت اجتماعی اقتصادی و مسائل کالبدی (زیرساختی) کیفیت محیط شهری را مورد بررسی قرار داده و بر اساس ظرفیت درونی شهر به سازم اندهی آنها پرداخت . به طوری کلی کیفیت محیطی نشان دهنده خصوصیات جالب محیط اطراف بوده و شامل عواملی است نظیر عوامل بصری، شنوایی و احساسی. بررسی کیفیت محیط شهری و همچنین بررسی رضایتمندی ساکنان از محیط سکونتی شان می تواند به عنوان یکی از مهمترین معیارهای سنجش د ستیابی به اهداف و ارزیابی میزان موفقیت هر پروژه شهری مطرح شود . شناسایی عوامل مؤثر در میزان رضایت و نارضایتی سکونتی ساکنان، می تواند در جهت تحلیل وضع موجود سکونتی، تصمیمات آتی به منظور ارتقاء سطح کیفی محدوده های سکونتی افراد و جلوگیری از تکرار نواقص در سایر مکانها مؤثر واقع گردد. در این میان، در بعضی از موارد بافت های فرسوده ای در شهرها دیده می شوند که از کیفیت محیطی مناسبی برخوردار نیست و کیفیت نازل محیط آنها بیش از پیش نمایان است. به طور معمول این بافت ها در داخل حریم و محدوده شهری شکل گرفته اند و بر همین اساس، بر سایر اجزاء و نواحی شهری نیز تأثیر گذار است . از این رو فهم و درک کیفیت محیط و شناخت عناصر و اجزای آن بر ارتقای محیط شهری ضروری به نظر می رسد و برنامه ریزی شهری باید به این بافت ها توجه بیشتری داشته باشد . محله عودلاجان در منطقه ۱۲ تهران در شمار محلا ت پنج گانه تهران قدیم بوده است . این محله روزگاری محل تمرکز جمعیت شهر تهران به شمار می آمده است . با گذشت زمان و بروز تغییرات فراوان در کالبد و بافت محله، فرسودگی هایی در آن ایجاد شد . این بافت دارای ساختار ارگانیک با شبکه ارتباطی پیچیده و درهم و کوچه های باریک، مشکلات در عبور و مرور، فرسودگی و نارسایی تأسیسات و تسهیلات شهری و
… می باشد. لذا هدف از این پژوهش سنجش کیفیت کالبدی ـ فضایی، زیست محیطی و اجتماعی و فرهنگی در بافت فرسوده
محله عودلاجان به منظور ارزیابی از وضعیت کنونی کیفیت محیط در این بخش از بافت فرسوده شهر می باشد.
۲ -هداف پژوهش
-۱-۲ هدف اصلی
– بررسی وضعیت کیفیت محیط در بافت فرسوده محله عودلاجان.
-۲-۲ اهداف فرعی
– بررسی تأثیر عوامل کالبدی- فضایی کیفیت محیط در بافت فرسوده محله عودلاجان.
– بررسی نقش مسائل زیست محیطی کیفیت محیط در بافت فرسوده محله عودلاجان.
– بررسی نقش مسائل اجتماعی و فرهنگی کیفیت محیط در بافت فرسوده محله عودلاجان.
۳ -روش انجام پژوهش
این پژوهش به لحاظ روش از نوع توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر پیمایشی و پرسشنامه است . هدف اصلی پژوهش بررسی وضعیت کیفیت محیط در بافت فرسوده محله عودلاجان منطقه ۱۲ شهر تهران است. بنا بر روند رایج این گونه پژوهش ها، علاوه بر استفاده از روش های مطالعه کتابخانه ای، از روش های میدانی همانند پرسشنامه و مشاهده نیز استفاده شده است . بدین منظور از کل جامعه آماری ۳۷۵ نفر به عنوان جامعه آماری انتخاب شدند . پرسشنامه ای مشتمل بر ۵۴ سؤال طرح گردید. با توجه به معیارهای انتخاب شده از کسانی که به عنوان نمونه از جامعه آماری انتخاب شده اند، تکمیل گردید و در نهایت با استفاده از نرم افزار SPSS ، داده ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
