چکیده
شهر یک پدیده جغرافیایی است که در بستر طبیعت طی زمان شکل می گیرد . از این رو ، مکانی که در آن شهر بوجود می آید باید در درجه اول با دارا بودن توان های طبیعی اش بتواند پایداری و بقای ان سان های ساکن در خود را تضمین نماید . پس لازم است که برای دستیابی به توسعه ای جامع و پایدار ، با ارزیابی صحیح از محیط ، استفاده از تجارب نسل های پیشین و با توجه به تفکرات حاکم بر شهرسازی محیط ، از منابع و امکانات و توان های محیط استفاده مطلوب و بهینه را کرده به ساماندهی شهر در یک قالب ساختاری ایده آل بپردازیم . در این تحقیق با استفاده از روش ها و بررسی های اسنادی ، کتابخانه ای و میدانی به بررسی مسائل مختلف محیطی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی در شهرستان سلماس پرداخته ایم . هدف اساسی تحقیق ، مطالعه و ارزیابی تو ان های محیطی و بررسی فعالیت های شهر و شهرستان سلماس جهت ارائه راهکارهای مناسب به منظور توسعه پایدار می باشد . نتیجه کلی تحقیق نشانگر این است که مهمترین عنصر توسعه پایدار یعنی انسان آگاه و خواستار توسعه ، که دارای تفکر و فرهنگ خلاق و پویا می باشد در این محدوده مورد مطالعه با مشکل مواجه است . با این وضعیت شهرستان ، توان ها و فعالیتهای اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی و آنچه اکنون در شهر و شهرستان جریان دارد ، ما را به توسعه ای که پایداری را به همراه داشته باشد نمی رساند . شهر سلماس تنها با اتکاء به خود قادر به ادام ه راه نبوده ، پایداری و تداوم توسعه این شهر در گرو پایداری حوزه نفوذ و شناخت توان های موجود در آنها می باشد . بنابراین هر برنامه ای در شهرستان بدون توجه به حوزه نفوذ و توان های موجود در کل شهرستان مؤفقیت آمیز نخواهد بود . در شهرستان سلماس به دلیل وابستگی ه ای شهر و روستا به همدیگر ، توسعه پایدار شهری در گرو توسعه پایدار روستایی است . بررسی شاخص های اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و محیطی در این محدوده ، حکایت از ناپایداری توسعه دارد .در این راستا سرمایه گذاری های زیر بنایی برای گسترش فعالیت توریسم ، بهبود روش ها و گونه های محصولات کشاورزی ، رونق فعالیت های صنعتی ، دامداری و بهره برداری صحیح و اصولی از مراتع ضرورتی اجتناب ناپذیر خواهد بود .
کلید واژه ها: ارزیابی محیط ، توسعه پایدار ، توان های محیطی ، ساماندهی سرزمین
مقدمه
دستیابی به توسعه ، نیازمند برنامه ر زیی اصولی ، کارآمد و اجرا ی دقیق آن است . به منظور مد رییت آگاهانه محیط ، شناخت دقیق عوامل و عناصر سازنده آن لازم و ضرور ی است . بر این اساس برای تدوین برنامه های مختلف و تعیین راهکارهای توسعه با هدف نیل به توسعه اقتصادی ، بررسی توان های جغرافییی منطقه و شناخت و ارزیابی آن به منظور بهره گریی منطقی از آنها ضرورتی اجتناب ناپذ ری است . ارزیابی توان محیط زیست (چه توان اکولوژ یکی و چه توان اقتصادی-اجتماعی آن) عبارت از برآورد استفاده ممکن انسان از سرزم ین برای کاربری های کشاورزی ، مرتعدار ی ، جنگلداری ، امور نظامی و مهندسی و توسعه شهر ی روستایی در چارچوب استفاده ها ی کشاورزی ، صنعت ، خدمات و بازرگانی است (مخدوم، . (۲۵ : ۱۳۸۹ ارزیابی توان های محیطی به عنوان یکی از ابعاد توسعه ناح هی ای اعم از شهری و روستایی مورد توجه و تأکید می باشد ، به گونه ا ی که هر بحث جد دیی درباره توسعه بدون توجه به مفهوم پا یداری، ناتمام تلقی می شود (بدری و افتخاری ، . (۲۹ : ۱۳۸۲ منظور از توان های محیطی کلیه امکانات و منابع موجود در سطح یا زیر زمین می باشد که به طور طبیعی در فضاهای جغرافیایی مختلف موجود بوده و می تواند به عنوان پایه ای برای اجرای طرح های توسعه ای به منظور بهبود وضعیت معیشت انسانی مورد استفاده قرار گیرد . آب های سطحی و زیر زمینی ، خاک های حاصلخیز ، پوشش گیاهی ، معادن ، آب و هوای مساعد ، باران کافی و ده ها عامل طبیعی دیگر از جمله مهمترین عوامل محیطی محسوب می شوند که انسان با استفاده عاقلانه از آنها می تواند به بهبود زندگی خود کمک نماید . توان ها ی طبیعی هر ناح هی مهمترین عامل تعیین کننده نوع فعالیت های اقتصادی و همچنین توزیع جمعیت در آن ناح هی است (ماندال ، . (۱۶۹ : ۱۹۸۹ از آنجا که بوجود آمدن هر اجتماع انسانی در هر نقطه از کره زمین نشان دهنده ا ین است که آن منطقه از لحاظ منابع و توان ها ی محیطی کشش لازم را به منظور جذب جمع یت داشته است ، پس در عصر حاضر عدم توجه به ا ین منابع موجب بلااستفاده ماندن آنها و ای استفاده نادرست از آنها می شود . به طور کلی عدم توسعه نیافتگی در کشورها را می توان به دو عامل نسبت داد : اول این که محیط طبیعی چنین استعدادی نداشته باشد و دوم عوامل انسانی نتوانسته است توسعه یافتگی را برنامه ریزی ، هدایت و میسر سازد (آسایش ، : ۱۳۷۵ . (۷۲ با توجه به این موارد به نظر می رسد در محدوده مورد مطالعه در دهه های اخیر ، روند بهره گیری از توان ها و پتانسیل های محیطی به خوبی طی نشده است و موجب کاهش استفاده مطلوب از ظرفیت های محیطی را در پی داشته است . همین عامل ، می تواند موجب بحران های اجتماعی ، اقتصادی و زیست محیطی را در پی داشته باشد . از این رو برای شناخت پتانسیل های محیطی هر منطقه ، به منظور تدوین برنامه های مختلف و تعیین راهکارهای توسعه با هدف نیل به پایداری انجام این چنین پژوهش هایی ضرورت می یابد . از طریق شناخت کمبودها و توان ها در پهنه سرزمین و ساماندهی آنها دستیابی به توسعه پا یدار امکان پذ ری می باشد . بر این اساس در پژوهش حاضر به مطالعه و سامانده ی توان های محیطی شهرستان سلماس جهت توسعه پایدار آن پرداخته می شود.
اهداف
– تحلیل راهبردهای ساماندهی توان های محیطی شهرستان سلماس با رویکرد توسعه پایدار
– تعیین میزان تأثیرات این توان ها در توسعه پایدار شهرستان سلماس
– ارائه راهکارهای برنامه ریزی در جهت توسعه پایدار شهرستان سلماس
پیشینه تحقیق
رومیانی و همکاران (۱۳۹۱) نقش مد رییت در توسعه پایدار شهری را مطالعه و ارز یابی قرار داده و نتیجه گریی کردند که گسترش مد رییت و برنامه ر زیی ضمن ایجاد اشتغال و درآمد برای گروههای مختلف جامعه شهری منجر به گسترش امکانات و زیربناها ، گسترش سرما هی گذاری ها ، تنوع اشتغال ، کاهش مشکلات شهری ، مشارکت شهروندان و نظا ری آن شده است که می تواند به کاهش مشکلات شهری بیانجامد .
عباس پور (۱۳۹۱) نقش گردشگری در توسعه پایدار شهرها را مطالعه کرده و چنین نتیجه گریی می کند که ، توسعه گردشگری پایدار در مقصدهای شهری می تواند به توسعه متوازن و بلند مدت اقتصاد ی ، زیست محیطی و اجتماعی آن جوامع منجر شود .
کوپایی و ناظمی (۱۳۹۱) در پژوهشی با عنوان دستیابی به الگو ی کارآمد توسعه پا یدار شهری پرداخته و بر اساس مطالعه خود چنین نتیجه گریی کردند که فرآیند توسعه پایدار دو اصل ناسازگار ، یعنی پایداری زیست محیطی و توسعه اقتصادی را به یکدیگر پیوند می دهد . در واقع کنش م یان این دو اصل به دو نوع برداشت از توسعه پا یدار منتهی می شود: -۱بوم محوری: که به اکولوژی جهانی اولویت می دهد. -۲انسان محوری: رفاه و به ز یستی انسان ها را مقدم م ی شمرد .
(۲۰۰۰) Evans et al به منظور ارز یابی توان های محیطی برای توسعه کشاورزی در هانفورد به تحقیق و پژوهش پرداخت ، که ا ین پژوهش نشان داد که تمام ی شاخص های مطلوب برای کشاورزی آبی در محدوده مورد مطالعه وجود دارد و در واقع تمامی سطح منطقه دارای توان بالقوه در زمینه توسعه کاربری کشاورزی است .
(۲۰۰۲) Alexander and Tvmalty در پژوهشی با عنوان رشد هوشمند و توسعه پایدار با استفاده از ۱۳ شاخص ، ارتباط تراکم و توسعه شهری در ۲۶ منطقه شهرداری برتیش کلمبیا را بررسی کردند . آن ها در پژوهش خود به ارتباط تراکم با کارایی زیر ساخت ها و کاهش استفاده از خودرو همراه با کارایی اکولوژیک و اقتصادی اشاره کردند .
روش تحقیق و مراحل آن
شناسایی منابع ، گام اول ارز یابی و برنامه ر زیی سرزمین به شمار م ی رود . بدون شناسا یی منابع ، یعنی شناخت پارامترهای مربوط به سرزمین ، ارزیابی و برنامه ر زیی سرزمین امکان پذ ری نخواهد بود (مخدوم ، . (۱۳۸۹ روش مورد بررسی در ا ین پژوهش تلفیقی از روش ها و بررسی های میدانی است . روشهای جمع آور ی اطلاعات مورد نیاز از محدوده مورد مطالعه عبارت از اسنادی ، کتابخانه ای و میدانی است . در این تحقیق برای تجز هی و تحلیل داده ها و نتیجه گریی ، برای ته هی جداول اطلاعاتی و بررسی متغیرها از نرم افزار Excel ، برای ته هی ، ترسیم و تولید نقشه از نرم افزار (Arc view) GIS استفاده خواهد شد .
معرفی اجمالی شهرستان سلماس
سلماس یکی از شهرهای قدیمی کشور در استان آذربایجان غربی است . اسکان بشری در آن به دوره عصر حجر بر می گردد . مطابق آثاری که در نتیجه کاوش ها و حفاری ها از کول تپه در سال ۱۳۷۱ بدست آمده قدمت این شهر به ۹۰۰۰ سال قبل می رسد . شهرستان سلماس در اولین تقسیمات کشوری که در سال ۱۳۱۶ شمسی به عمل آمد و ایران به ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان تقسیم گردید ، بنام بخش شاهپور از خوی محسوب شد ، تا اینکه این بخش در سال ۱۳۳۷ به شهرستان تبدیل گردید و بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی نام این شهر و همچنین شهرستان به سلماس تغییر نام یافت. این شهرستان در قسمت شمالی شهرستان ارومیه قرار دارد . این شهرستان از شمال با شهرستان خوی ، از جنوب با شهرستان ارومیه ، از سمت شرق با تسوج ، شبستر و پارک ملی دریاچه ارومیه و از سمت غرب با مرز ترکیه همسایه است .
شهرستان سلماس شامل دو بخش مرکزی و کوهسار است که شامل ۱۸۵ آبادی و همچنین دارای ۷ دهستان شامل: -۱ لکستان -۲کنار بروز -۳کره سنی -۴زولاچای ۴) دهستان مربوط به بخش مرکزی ) -۵چهریق -۶شناتال -۷شپیران ۳) دهستان مربوط به بخش کوهسار) می باشد .
چنانچه از شواهد جغرافیایی و تاریخی بر می آید ، این منطقه در گذشته دارای بافتی روستایی بوده ، اما به دلیل مرکزیت ارتباطی-تجاری ،گسترش مبادلات بازرگانی ، بازارهای هفتگی و جذب خدمات به صورت شهر درآمده است . در سال ۱۳۰۹خورشیدی شهر در اثر زلزله ای کاملاً ویران شد . از این رو مردم ، شهر دیگری را با معیارهای جدید شهر سازی در کنار بقایای شهر ویران سلماس ساختند .
×شکل شماره ۱ ، نقشه موقعیت شهرستان سلماس
توان های شهرستان سلماس از نظر اقتصادی
-شهرستان سلماس دارای موقعیت مناسب جغرافیایی بوده وبه دلیل همسایه بودن با کشور ترکیه و وجود راه ارتباطی بین این شهرستان و کشور ترکیه و با برخورداری از مسیرهای ارتباطی مناسب و فاصله کم تا مرکز استان و نزدیکی به شهر تبریز و جود راه ارتباطی بین این دو شهر و نیز فاصله کم روستاهای بخش تا مرکز شه رستان (سلماس) از موقعیت ارتباطی مناسب برخوردار است .
