چکیده
در واژگان تخصصی دانش/ حرفه طراحی شهری، برخی صفات و ویژگیها هستند کهاصلاً باعث افزایش کیفی فضاها؛ یا به عبارت صحیحتر مکانهای شهری۱ میگردند. این صفات شامل مواردی چون خوانایی، سرزندگی، پویایی، ماندگاری (مانایی)، هویت مندی، معناداری، تناسبات بصری، حس مکان، حس تعلق ( تعلق خاطر، تعلق مکانی )، رنگ تعلق (قلمروگرایی )، نفوذپذیری، گوناگونی (تنوع)، انعطافپذیری، غنای حسی، ایمنی و امنیت، دنج و خودمانی بودن، غریب گز بودن، منحصر به فرد بودن، خوش منظرگی، تجمعپذیری (جمعیتپذیری)، محصوریت فضایی، دفاعپذیری، زمینهگرایی، هم پیوندی، مقیاس انسانی (مردمواری) و … می شود؛ اما در این مقاله، از صفت یا به عبارت جاافتادهتر و معروفتر -در میان شهرسازان- هنجار تباین فضایی سخن به میان آمده است. تباین فضایی دارای ابعاد زیر است :
– ایستایی و پویایی فضا
– پهن و باریک شدن فضا
– سر باز و سر بسته بودن فضا
– وجود فضاهایی با تغییر در مقیاس فضا
– تغییر در درجه محصور نمودن فضا
– تغییر در شکل بدنه محصورکننده فضا
– تغییر در روشنایی فضا
– تغییر عناصر محصورکننده فضا
– وجود فضاهای پر و خالی در کنار هم
– وجود بدنههای شفاف یا نیمه شفاف و کدر در کنار هم
– وجود فضاهای صاف و تخت؛ در کنار فضاهای دارای شیب
– وجود عوامل طبیعی و انسان ساخت در کنار هم
– وجود فضاهای نفوذپذیر و نفوذ ناپذیر در کنار هم
هدف از ارائه چنین مبحثی، شناسایی فضاها /مکانهای دارای ارزشهای کیفی در سطح شهرها و بهکارگیری نمونههای موفق سنتی آنها با حال و هوای امروزیشان در مکانهای عمومی میباشد.
واژگان کلیدی : هنجارهای طراحی شهری، تباین فضایی، مکانهای شهری، ابعاد تباین، فضاهای عمومی
×
۱
-۱ مقدمه
در فرهنگ لغت عمید ذکر شده است که لغت تباین، اسم مصدر و اصلاً عربی بوده و به معنای جدایی، تفاوت، مخالف هم بودن و تضاد می باشد؛ همچنین در لغت نامه دهخدا، تباین به معنای جدا شدن از یکدیگر، بریدن از یکدیگر، فرق و تفاوت آمده است؛ نیز در فرهنگ فارسی معین، این واژه معنای جدا شدن از یکدیگر، اختلاف داشتن و تفاوت را می دهد. در زبان عربی نزدیکترین لغت به آن، طِباق است؛ به معنای متضاد و دو چیز را با هم سنجیدن و موافق ساختن.
هرگاه سخن از تباین و تضاد میآید، ناخودآگاه ذهن به سمت نقصان آن چیز و ویژگیهای منفی کشیده میشود، لیکن این نوشتار تباین را در بطن شهرهای ایران و از نگاه مثبت و کیفی آن مورد بازبینی قرار داده است . منظور از بازبینی آن است که این هنجار در گذشته توسط جناب آقای مهندس محمود توسلی ۲ و در کتاب “اصول و روشهای طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران” از شهر یزد مطرح گشته و در آن برخی جوانب و ابعاد تباین فضایی ارائه شده است.
منظور از هنجار تباین فضایی، وجود تفاوت و تضاد در کالبد فضاهای عمومی۳ شهرها است؛ بهگونهایکه این تضاد، نه تنها موجبات افت کیفیت و اثرگذاری فضا و مکان را برای استفادهکننده از آن فراهم نمیکند؛ بلکه باعث یک نوع جذابیت حسی، بصری و کالبدی؛ و در مجموع جذابیت فضایی آن نیز می شود. ارزش مکانهای متباین در این است که از یکنواختی فضاهای شهری می – کاهند و موجب سرزندگی، پویایی و حس کشف فضای ناشناخته می شوند. به همین جهت ابعاد و جوانب این هنجار -همانگونه که در چکیده بحث ذکر شد- در ذیل فهرست می گردد و در ادامه آن به هر مورد به تفصیل پرداخته شده و برای هر یک مثالی ارائه شده است. گاه نمونههای این جوانب در قالب پلان، گاه نما، گاه حجم کالبد۴ و یا حتی در مقطع مکان متبلور شده است؛ به همین جهت پسوند “فضا” بعد از واژه “تباین” آمده است.
-۲ ابعاد تباین فضایی
-۱ ایستایی و پویایی فضا این: بُعد به وجود فضاهای خطی که ماهیت حرکتی دارند و فضاهای غیرخطی که ماهیت مکث و توقف دارند، مربوط میشودنمود. فضایی این بُعد، در درجه اول در پلان بافت شهری، در درجه دوم در پرسپکتیو دید پرنده و در درجه سوم در پرسپکتیو دید ناظر بروز دارد. این فضاها شامل موارد زیر است :
– چهارسوق (چهارسو) و راسته بازارها
– فلکهها و چهارراهها و راههای واصل به آنها
– میادین و راههای واصل به آنها
– میدانچهها و گذرهای واصل به آنها تصویر (۱) چهارسوق بازار کرمان- دید پرنده
– گشودگی فضایی در میانه راهها و معابر
– عقبنشینیها در لبه راهها و معابر
تصویر (۲) گشودگی فضایی در محله پامنار، کرمان- دید ناظر
×
۲
تصویر (۳) فلکه آزادی و راههای واصل به آن- پلان تصویر (۴) میدان نقش جهان و راههای واصل به آن- پلان
مأخذ: googleearth.com
تصویر (۵) جانمایی میدانچهها در مسیر بازار کرمان- پلان
-۲ پهن و باریک شدن فضا : منظور از فضاهای پهن، فضاهای باز و گشوده بوده و منظور از فضاهای باریک، فضاهای بسته و تنگ میباشدنمود. فضایی این بُعد، در درجه اول در پلان بافت شهری و در درجه دوم در پرسپکتیو دید ناظر بروز دارد . نمونههای این بُعد، میتوانند همان نمونههای مورد ۱ نیز باشند؛ چراکهمعمولاً مکانهای ایستا به جهت ماهیت جمعیت پذیری بیشتر، دارای پهنا و گشودگی بیشتری نیز میباشند و مکانهای پویا به جهت ماهیت عبوری بودنشان، دارای محصوریت بیشتری میباشند.
