چکیده:
رودهای مرزی می توانند از منابع تنش بین کشورهای همسایه محسوب شوند؛ هر چند در بسیاری از مناطق جهان، رودهای مرزی زمینه ای برای افزایش همکاری و تعامل بین کشورهای همسایه بوده اند. بر اساس آمارها در بین ۲۶۳رودخانه ی مرزی که تقریبا نیمی از جهان را پوشش می دهند همکاری بیشتر از منازعه و درگیری بوده است، ضمن اینکه در طول نیم قرن گذشته ۴۰۰معاهده برای استفاده از رودخانه ها منعقد شده است حال آنکه تنها ۳۷درگیری خشونت بار رخ داده است.درانتخاب گزینه همکاری یا منازعه توسط کشورها عوامل مختلفی جغرافیایی، اقتصادی،فرهنگی،ژئوپلیتیکی و…نقش دارند، به عنوان نمونه محدودیت شدید بارش و کم آبی، روابط نادرست حکومت ها، ویژگی های فرهنگی و اجتماعی، عدم تعادل قدرت منطقه ای و…از جمله عواملی هستند که منجر به غلبه فضای منازعه و درگیری در منطقه خاورمیانه و به عبارت دقیق تر جنوب غرب آسیا شده اند به طوریکه عمدتا منازعات اصلی در این منطقه رخ داده است. منازعات ایجاد شده و درگیری های محتمل آینده بین اسرائیل و همسایگان برسر رودخانه اردن، ترکیه وعراق سوریه و ایران برسر رودخانه دجله وفرات و… بخشی از این تضادها است. این مقاله به شیوه توصیفی –تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای به بررسی وضعیت رودهای مشترک مرزی در منطقه جنوب غرب آسیا پرداخته و زمینه های منازعه و درگیری یا تعامل بین کشورها را به عنوان راه حل جایگزین برای جلوگیری از جنگ آب در آینده مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می دهد.
واژگان کلیدی: مناقشه، رودخانه های مرزی ،دجله فرات، اردن،جنوب غرب آسیا
(۱مقدمه:
آب عنصری است که وجود آن برای تولید مواد غذایی ، توسعه ی اقتصادی و بقای موجودات زنده ضروری است با توجه به اینکه ۷۱%از سیاره ی زمین از آب پوشیده شده است تنها ۳%آنها قابل دسترس است(مختاری، قادری ،.(۱۳۸۷ آب شیرین تنها ماده حیاتی انسانها و موجودات کره زمین است که بشر توانایی تولید آن را ندارد .از مجموع آبهای موجود در آب کرهی زمین ۹۷ درصد آن شور میباشد تقریباً. ۹۷ درصد از آب موجود در کره زمین، برای مصارف انسانی غیر قابل استفادهاند و تنها ۳ درصد منابع آب شیرین وجود دارد(ولایتی،۲۶: ۱۳۸۱ )افزایش جمعیت طی ۵۰ سال گذشته، توسعه صنایع، نیاز به تولید مواد غذایی بیشتر و
۱
بالا رفتن سطح بهداشت فردی و اجتماعی، اهمیت آب شیرین را نسبت به گذشته زیاد نموده و اثرات کمبود آب شیرین در مناطق خشک و نیمه خشک باعث منازعه و درگیری بر سر حوضههای آبخیز مشترک و رودخانههای مرزی شده است ( خسرو شاهی،۲: ۱۳۸۵ ).تعداد حوضه های رودخانه های بین المللی ۲۶۳مورد است که ۴۵/۳ از سطح زمین به استثنای قطب جنوب را در بردارند که %۵۰از جمعیت جهان نیز در این حوضه های آبریز مشترک زندگی میکنند .جمعیت جهان در طول صدسال گذشته ۳برابر شده است. در حالیکه تقاضا برای آب به بیش از ۷برابر رسیده است که این مساله رقابتها و منازعاتی را برای بهره برداری هرچه بیشتر از آب بدنبال داشته هر چند جهان در حال به رسمیت شناختن کمبود آب شیرین است(( ۱۷۳-۱۹۳:۲۰۱۲:Warner در طول ۲۰سال گذشته جنگ آب قریب الوقوع بوده است(Sharif Elmusa،(۲:۱۹۹۳ به خصوص درمناطق خشک و نیمه خشکی که رودخانه ها مرز ملی کشورها را تشکیل میدهند، به طور بالقوه آماده برای درگیری هستند. وضعی که در منطقه ی خاورمیانه وجود دارد و دور از انتظار نیست. اساسا خاورمیانه یکی از ناامن ترین مناطق هیدروپلتیکی در جهان است(۲۰۱۲،(juusolahannu آب و جنگ در این منطقه دو فاکتوری هستند که فرکانس ارزیابی آنها در حال افزایش است(Wolf ،( ۲۵۱-۲۶۵:۱۹۹۸ در این منطقه آب یک منبع مهم استراتژیکی و یک مساله ی سیاسی است که پتانسیل برای تنش و درگیری محلی و بین دولتی را افزایش میدهد. رودخانه های مرزی عمده ای در این ناحیه وجود دارد. مهم ترین آنها رود اردن و دجله و فرات است که اختلافات بین کشورهای این دو حوضه (ترکیه –سوریه –عراق –اسرائیل) منشاء جغرافیایی، یدئولوژیکی، سیاسی و مذهبی دارد(.(ibd این دو رودخانه نقش بسیار مهمی در کشاورزی و صنعت این کشورها بازی میکنند، ضمن اینکه بنابه گزارش سازمان ملل تا سال ۲۰۲۵جمعیت اعراب این ناحیه به دوبرابر افزایش خواهد یافت و تغییرات آب و هوایی و خشکسالی های متعددی نیز در پیش روست. این مقاله به مروری کلی از سیاستهای آبی کشورهای این دوحوضه و نقشی که رودخانه های از نظر رشد اقتصادی دارند میپردازد.
(۲ روش تحقیق:
تحقیق حاضر براساس ماهیت و روش توصیفی -تحلیلی محسوب میشود وبراساس مطالعات کتابخانه ای و به شیوه ی اسنادی به بررسی مناقشات رودخانه های مرزی اردن،نیل،دجله وفرات میپردازد.گردآوری اطلاعات براساس منابع معتبر کتب،مقالات،گزارشات سازمانهای بین المللی و… صورت گرفته است.شیوه تجزیه و تحلیل نیز بصورت کیفی ومبتنی بر منطق و استدلال است.
۲
(۳ مبانی نظری:
(۳-۱رود بینالمللی :
هر آب جاری عظیم را که قابل کشتیرانی باشد و از سرزمین چند کشور عبور کند و یا سرزمین آنها را از هم جدا سازد به طور عام رود بینالمللی مینامند .( ناصرفرشادگهر، (۲۴ :۱۳۶۷ یا به عبارت دیگر در حقوق بینالملل عمومی رود های بینالمللی به راههای آبی اطلاق میشوند که به طور طبیعی قابل کشتیرانی باشند . ( کاظمی ،.(۱۳۲ :۱۳۶۸ رود های بینالمللی به دو دسته تقسیم میشوند:
۱ـ رودخانه مرزی که مرز بین دو کشور را تشکیل میدهند.مانند اروندرود(رود مرزی ایران و عراق) و رودخانه (دانوب) که مرز مشترک بین کشورهای چک اسلواکی. مجارستان. بلغارستان. رومانی. یوگسلاوی. و رومانی را تشکیل میدهد . و یا همچنین میتوان از ارس رودخانه مرزی ایران با ارمنستان و آذربایجان نام برد.
۲ـ رودخانههایی که از خاک دو یا چند کشور عبور میکنند به عنوان مثال از نیل و راین نام برد. که رودخانه نیل از کشورهای سودان، مصر ، اتیوپی، اوگاندا، کنیا، تانزانیا،زئیر، بر وندی، و روآندا میگذرد.( مجابی،:۱۳۷۳ ( ۱۷
نمودار شماره :۱ انواع رودخانههای بینالمللی
منبع: زرقانی،۱۳۸۶:۷۲
۳
×نقشه :۱ منابع آّی مشترک در جهان
(۳-۲اختلافات عملکردی و مرزهای رودخانه ای :
یکی از انواع چهار گانه اختلافات مرزی بین کشورها، اختلافات عملکردی است که این نوع اختلاف بیشتر در مورد مرزهای رودخانه ای صدق می کند. اختلافات عملکردی به اختلافاتی گفته میشود که در مورد نحوه اداره و عملکرد مرزها بین دو کشور بروز میکند. این گونه اختلافات را میتوان به چهار گروه تقسیم کرد .
