چکیده
معماری گیلان مانند معماری دیگر مناطق ایران پهناور، تابع ویژگیهای اقلیمی است. خانه آوانسیان در یکی از محلات قدیمی شهر رشت قرار دارد. در این استان به دلیل رطوبت زیاد عمر بناها کوتاه است. بنای مربوط به دوران قاجار بوده و پلان بنا از الگوی خانه های گیلان و معماری بومی آن پیروی می کند. در این مقاله سعی شده پس از شناخت خصوصیات بنا، احیا، شناسایی عوامل آسیب زا سپس به روش درمان پرداخته شود. سوال مطرح شده در این مقاله این است که این بنا از چه الگویی پیروی می کند و آیا این بنا قابلیت مرمت و تغییر کاربری دارد؟ شیوه تحقیق به صورت میدانی و روش ارائه توصیفی ـ تحلیلی است.
×
کلمات کلیدی: گیلان، معماری بومی، خانه آوانسیان، مرمت
مقدمه
با ظهور حکومت قاجاریه در ایران و ارتباط با ممالک اروپایی، زمینه های ظهور سبک جدیدی از معماری فرنگی در ایران فراهم گردید. در این میان معماری بومی ایران که در مناطق مختلف از ساختار منحصر به فردی و مختص به خود برخوردار بود، در جدالی تنگاتنگ با این معماری وارداتی قرار گرفت. پس از ورود این معماری جدید، معماران سنتی نقاط مختلف ایران،تمام تلاش و همّ خود را برای مقاومت در برابر شقوق مختلف این معماری تازه از راه رسیده به کار بستند. لذا، در بازه زمانی خاصی از تاریخ معماری ایران به وضوح مشاهده می گردد که در بناهایی که گاه به صورت همزمان احداث شده اند، تفاوت های ماهوی در آرایش فضاها، سازه و حتی تزیینات موجود می باشد.
با توجه به این که لازمه یک طرح مرمتی خوب در بنا، شناخت درست و کامل اثر است؛ لذا قبل از پرداخت به آسیب ها و پیشنهادهای مرمتی (که با توجه به کاربری آن در مبحث احیا صورت می گیرد)، به مستند نگاریبنا، که طبعاً به تفصیل در این مقال نمی گنجد، پرداخته شده است. در این مقاله ابتدا به مبحث تاریخچه شهر، ویژگی های معماری خانه های شهری منطقه، شناخت بنا که شامل بخش تاریخچه و کالبد بنا است، به صورت مجمل پرداخته شده و پس از آن مقوله احیا و آسیب شناسیو متعاقباً درمان مناسب مورد بررسی قرار گرفته است. در گزارش مورد نظر سعی شده تا شناختی کلی از بنای مورد نظر ارائه گردد. به دلیل ایجاد ذهنیت برای مخاطب (قبل از ارائه نقشه ها) دو تصویر کلی از وضعیت گذشته و حال بنا بنا ارائه گردیده است.
پیشینه تحقیق:
۱
در مورد خانه های گیلان در جلد دوم کتاب گیلان، ابراهیم اصلاح عربانی، انتشـارات گـروه پژوهشـگران ایـران [۴]، کتـاب معماری خانه های گیلان، مژگان خاکپور >6@، انتشارات ایلیا، ۱۳۸۶ و کتـاب خانـه هـای گـیلان، نیکـروز مبـرهن شـفیعی، انتشارات ایلیا، [۳] ۱۳۹۰ تحقیقاتی انجام داده اند همچنین میراث فرهنگی گیلان در مورد مرمت بعضی از بناهای استان مثل اسپی مزگت، هتل ایران، پست، دادگستری انزلی و …. طرح مرمت داده است، اما در مورد این بنا هیچ گونـه کـار تحقیقـی و طرح مرمتی انجام نشده است. فقط برای ثبت در فهرست آثار ملی نقشه های آن، توسط میراث فرهنگی برداشت شد.
.۱ رشت
لغت نامه دهخدا در باب رشت آورده است: »در قرن هشتم هجری حمداالله مستوفی اولین کسی است که از رشت نام میبرد. در زمان شاه عباس در آنجا آبادانی هایی کرد و رشت توسعه یافت. در زمان قاجاریه به واسطه بسط روابط اقتصادی ایران با روسیه و تماس آنها از راه رشت باز هم بر توسعه این شهر افزود و در زمان ناصرالدین شاه از رشت با سی هزار تن جمعیت یاد شده و بازارهای آن از مال التجاره مملو بوده است.«
شهر کنونی رشت تا قبل از صفویه، روستایی بین دو منطقه فومن و لاهیجان و محل توقف کاروان های عبوری بوده است و وجه تسمیه آن بنابر قول برخی از محققین، به معنای واقع شدن در محل پست و فرو افتاده است. این شهر به دستور شاه عباس صفوی مرکز گیلان شد. محدوده تاریخی رشت که بین دو رودخانه های زرجوب و گوهررود قرار دارند، شامل محلات بازار، استادسرا، کیاب، خمیران زاهدان، زاهدان، صیقلان، چومارسرا می باشد و در قدیمی ترین نقشه رشت که توسط ذوالفقارخان مهندس در سال ۱۲۸۷ قمری ترسیم شد، مشاهده می گردد.
.۲ ویژگی معماری بومی گیلان – خانه های شهری بخش مرکزی
خانههای شهریگیلان معمولاً با کرسی بلند و پیسازی آجری یا شفته آهکی ساخته میشد. بعد از ساختن پی ها به صورت نواری، کرسی آجری به ارتفاع ۶۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر ساخته می شد و از این فضا به عنوان گربه رو۱ استفاده می شد تا از ورود رطوبت به بخش مسکونی جلوگیری کند.
بر روی کرسی چینی تیرهای اصلی چوبی قرار می گرفت. فواصل تیرها به قطر آنها بستگی دارد. اگر قطر تیرهای اصلی زیاد باشد، چوب های گرد بینه (به قطر ۱۰ سانتیمتر) یا چهارتراش (با ابعاد ۱۰*۱۰ سانتیمتر) عمود بر چوب های قبلی گذاشته می شد. روی این چوب ها تخته کوب می شد تا کف سازی بنا ایجاد شود. سپس دیوارهای آجری با ضخامت ۴۰ تا ۸۰ سانتیمتر ساخته می شد. در جاهایی که ایوان قرار دارد، روی سرنعل ستونها به ابعاد ۱۰*۱۰ تا ۲۰×۲۰ سانتیمتر قرار میگرفت که چهارتراش بودمعمولاً. در بیشتر خانهها در روی بدنه ستون کندهکاریهای زیبا به چشم میخورد که از سادگی و زیبایی خاصی بر خوردار است.
۱ :کانال های تعبیه شده در کف بنا که با جریان هوا رطوبت را دفع می کند. >5]
۲
در انتهای ستون و در محل اتصال آن به سقف طبقه دوم یا سقف نهایی ساختمان، چوب کندهکاری شده ای برای به وجود آوردن مقاومت بیشتر ستون قرار میدادند که به آن سرستون میگویند و آن را به شکلهای مختلف میسازند.
بر روی ستونها، تیر افقی چوبی سخت و محکمی قرار میگرفت که نقش عناصر باربر افقی برای طبقه بالا یا سقف نهایی را بازی می کرد.
