رابطه تاب آوری با ویژگی¬های شخصیتی در افراد وابسته به مواد مخدر -پایان نامه رشته روانشناسی

مقدمه

عواملی که سبب سازگاری هرچه بیشتر آدمی با نیازها و تهدیدهای زندگی می شوند، بنیادی‌ترین سازه‌های مورد پژوهش این رویکرد به ‌شمار می‌روند .در این میان، از نظر لاتار و چیچتی[1] در سال 2000 و مستن[2] در سال 2001 تاب‌آوری[3] یکی از این مفاهیم و سازه‌های بهنجار مورد توجه و مطالعه‌ی روان‌شناسی مثبت است و غالب پژوهش‌های مربوط به تاب‌آوری در حوزه‌ی روان‌شناسی تحولی انجام شده است(بشارت ،صالحیريا،شاه محمدی،1387وسامانی،جوکار،صحراگرد،1386).

  تاب‌آوری توانایی افراد در سازگاری موثر با محیط است، علی‌رغم قرارداشتن در معرض عوامل خطرآفرین[4]. عوامل خطرآفرین آن‌دسته شرایط و موقعیت‌های منفی هستند که با پیامدهای منفی  و مشکلات رفتاری مرتبط می‌شوند (گومز و مک‌لارن[5]  )(مستن،2001،مدی،وادها،هایر،2002).

دودیدگاه نسبت به پیشگیری از مصرف مواد مخدر وجود دارد،دیدگاه عوامل خطر و عوامل محافظظت کننده و دیدگاه اصلاح هنجارها و آموزش مهارتهای زندگی .یکی از عوامل محافظت کننده ویژگی است بنام تاب  آوری که به فرآیند بازگشت فرد به کارکرد طبیعی،پس از تجربه یک رویداد استرس زا و ناراحت کننده اشاره دارد(محمدی،آقا جانی،زهتاب رو،1390).

در ارتباط با اعتیاد[6] و سوءمصرف[7] به علت آسیب­های فردی، خانوادگی و اجتماعی حاصل از آن دیدگاه­های متعددی بوجود آمده و در زمینه مداخله، پیشگری و درمان آن روش­ها و زمینه­های گوناگونی شکل گرفته است، اما آن چه مهم می­نماید با پیشرفت­های بوجود آمده در سطوح مختلف اقتصادی، صنعتی و علمی می­توان گفت جهان امروز بیش از گذشته با مشـکل اعتیـاد روبرو است، دلیل بر این ادعا شمار معتادین در اغلب کشورهای پیشرفته غربی است که به میلیون ها نفر بالغ می­گردد (کلمن[8]، 1388).

در ایران هم بنا به آمار رسمی و بر اساس اعلام روابط عمومی سازمان بهزیستی هر روز 500 نفر از جوانان کشور معتاد می شوند و جمعیت معتادان در ایران هر 10 سال 2 برابر می شود و سن شروع به اعتیاد نیز در کشور به طور متوسط به زیر 15 سال رسیده است و خسارت­های ناشی از اعتیاد سالانه بیش از 15 هزار میلیارد می رسد (اسماعیلی، 1387).

این در حالی است که بنا به آمار اعلام شده توسط ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال 1390 روند سوء مصرف مواد در جامعه ایران رو به افزایش است و برای پیشگیری از آن بایستی به زمینه ها و عوامل تأثیر گذار در گرایش افراد به مواد مخدر بیش از پیش توجه شود( قدیرزاده، 1390).

عوامل بی شماری در سبب شناسی سوء مصرف مواد  وجود دارد اما سوء مصرف مواد امری بسیار فردی است. هیچ مشخصه شناخته شده ای اجازه پیش بینی خطر را برای یک فرد سوء مصرف کننده مواد نمی دهد. در بهترین حالت، سنجش های موجود از زمینه احتمال وجود خطر، از درصد گروه های جمعیتی که مشخصه های واحدی دارند و همچنین از انتساب این احتمالات به افراد دیگر، مشتق شده اند. حتی رفتار مربوط به شروع مصرف مواد غیر قانونی نمی تواند سوء مصرف آینده را به طور کامل پیش بینی کند. زیرا اکثریت قاطع کسانی که شروع به مصرف مواد کرده اند به سطح مصرفی که برای سوء مصرف بالینی تعریف شده است، نمی­رسند. به رغم اهمیت درک تفاوت های فردی در سبب شناسی سوء مصرف مواد، تحقیقات موجود بر وجوه اشتراک و مقایسه گروه های مختلف سوء مصرف کننده مواد تمرکز داشته است) گلانتز و هارتل[9]، 1386).

دیدگاه­های مختلف هم علل زمینه ساز سوءمصرف را گوناگون بر شمرده اند، محققین روان تحلیل گر باتوجه به پژوهش­های جدید اختلال در رشد اولیه را از عوامل شخصیتی گرایش به وابستگی به مواد می­دانند در حالیکه داده های پژوهشگران رویکرد رفتارگرایی برنقش تقویت کننده های محیطی و دیدگاه زیستی بر آمادگی ژنتیکی در ایجاد این پدیده تاکید دارند. نتایج بررسی­های متعدد نیزنشان می دهندکه تاثیر نابهنجاری های خانوادگی، اجتماعی واستراسورها در افزایش وابستگی به مواد موثربوده است (قلعه­ایها و همکاران، 1387).

روانشناسان معتقدند هر رفتاری که فرد از خود نشان می دهد تحت تاثیر عوامل بسیاری همچون عوامل محیطی، عاطفی و شخصیتی می باشد. مقصود از عوامل شخصیتی در واقع همان ویژگیهای شخصیتی است که می تواند یک فرد را مستعد بروز یک سری از رفتارها نماید، در صورتی که ممکن است فردی با ویژگیهای شخصیتی متفاوت دست به چنین رفتارهایی نزند. بنابراین عوامل شخصیتی یکی از مهمترین عواملی است که قادر به شناخت پیچیدگی های رفتار انسان در موقعیتهای مختلف است ، بدین ترتیب توجه به این مسئله می تواند کمک کننده باشد.

در روانشناسی دیدگاههای متعددی نسبت به شخصیت وجود دارد مک کری و کوستا از بین تمام عوامل و ویژگیهای شخصیتی، 5 عامل اصلی را شناسایی نموده اند که شامل روان نژندی، برون گرایی، گشودگی، توافق گرایی، وجدان گرایی است  و معتقدند که ویژگیهای کلی شخصیت را می توان بر اساس این پنج عامل دسته بندی کرد (حق شناس، 1388).

تجربه کشورهایی که در امر مبارزه با مواد مخدر موفق بوده اند نشان می­دهد این موقعیت­ها مستلزم شناخت علمی گونه شناسی معتادان و استفاده از آن در امر پیشگیری اولیه و ثانویه با توجه به متغیرهای مختلف بوده است. لذا شناسایی چالش­های فردی، خانوادگی، اجتماعی، روانی و هیجانی می­تواند زمینه ­ساز آگاه سازی، پیشگیری و مداخلات درمانی و اجتماعی باشد. از این روی، پژوهش حاضر هم از بین عوامل گوناگون و زمینه ساز اعتیاد به مقایسه ویژگی­های شخصیتی و شادکامی در بین زوجین وابسته به مواد و زوجین عادی می­پردازد.

بیان مسأله

تاب آوری عبارت است از توانایی سازگاری موفقیت آمیز با شرایط تهدیدکننده(کوباسا و پوکیتی،2002).والر(21)تاب آوری را سازگاری مثبت فرد در واکنش به شرایط ناکوار می داند.هرچند این مفهوم ابتدا توسط ورنر(فلوریان،میکولینسریایمان،2005)در حوزه روانشناسی رشد مطرح شد،ولی به تدریج به حوزه های دیگر روانشناسی مانند روانشناسی اجتماعی و روانشناسی بالینی وارد شد(23).کانر و دیویدسون(24) که تاب آوری را در حوزه های اجتماعی مورد مطالعه قرار داده اند،معتقدند تاب آوری،تنها پایداری در برابر آسیب ها یا شرایط تهدید کننده نیست،بلکه شرکت فعال و سازنده فرد در محیط است.آنها تاب آوری را توانمندی فرد در برقراری تعادل زیستی_روانی در شرایط خطرناک می دانند.افزون بر این،پژوهشگران بر این باورند که تاب آوری نوعی ترمیم خود با پیامدهای مثبت هیجانی،عاطفی و شناختی است(اینزچلت،آرنسون،2006).کامپفر باور داشت که تاب آوری،بازگشت به تعادل اولیه یا رسیدن به تعادل سطح بالاتر(در شرایط تهدیدکننده)است و از این رو سازگاری موفق در زندگی را فراهم می کند.در عین حال وی به این نکته نیز اشاره می کند که سازگاری مثبت با زندگی،هم می تواند پیامد تاب آوری به شمار رود و هم به عنوان پیش آیند،سطح بالاتری از تاب آوری را سبب شود.در زمینه پیامد تاب آوری،شماری از پژوهش ها به افزایش سطح سلامت روان و رضایتمندی از زندگی در رابطه با تاب آوری اشاره داشته اند(مستن،2001).

اعتیاد به مواد مخدر بعنوان یک بیماری و یکی از چهار بحران بزرگ جهانی (بحران محیط زیست،فقر،تهدید اتمی و مواد مخدر)و همچنین بعنوان یک اختلال زیستی ،روانی و اجتماعی اهمیت ویژه ای داردکه فرد را از نظر تحمل و صبر و تاب آوری تحت تاثیر قرار می دهد.چنانکه داویدو،استیوارتریتچی چادیو تاب آوری را به عنوان یک مکانیسم دفاعی تبقی کردند که افراد را قادر می سازد تا در مواجهه با ناملایمات زندگی و رشد پیشرفت کند(لانگ،2011).

مواد یا اعتیـاد در همه­ی مشاغل، سطوح تحصیلی و طبقه­ی اقتصادی و اجتماعی دیده می­شود و به افراد و اقشار خاصی اختصاص ندارد. با توجه به شیوع بالای وابستگی به مواد و دشواری­های درمان آن، تلاش برای شناسایی عوامل خطر ابتلا به این مشکل بسیار ضروری است(حاجی حسنی، شفیع آبادی، پیرساقی و کیانی پور، 1391).

علي رغم تلاش هايي كه در مورد سبب شناسي مصرف مواد صورت گرفته است، بايد متذكر شد افرادي كه دچار سوء مصرف مواد هستند در يك الگوي خاص رواني و اجتماعي قرار نمي گيرند بلكه اين پديده ماحصل تعامل عوامل مختلف و متعدد است، تمامي صاحب نظران و متخصصان اعتياد در اين نكته اتفاق نظر دارند كه سوء مصرف مواد را نمي توان تنها يك مشكل روانشناختی، فردي، جسماني يا اجتماعي صرف دانست(موسسه ملی اعتیاد[10]، 2007).

ديدگاه­هاي متنوع و متعددي هم كه تاكنون در حيطه اعتياد و سوء مصرف مواد ارائه شده نشان مي‌دهد كه اين پديده، متأثر از عوامل گوناگوني است كه اظهار نظر قطعي و كامل در مورد عوامل درگير با آن در شرايط كنوني بسيار دشوار است. با اين حال سبب شناسي سوء مصرف مواد و اعتياد را مي‌توان در سطوح متعدد از طريق رويكردهاي نظري متفاوت مفهوم‌سازي نمود. از مهمترين نظريه‌هايي كه تلاش نموده‌اند تا از نگاه سبب‌شناختي و تبييني اعتياد و سوء مصرف مواد را شرح دهند، مي‌توان به ديدگاه زيستي – ژنتيكي، روان تحليل‌گري، رفتارگرايي، نظريات مربوط به بنيان‌هاي اجتماعي و فرهنگي و ديدگاه شناختي و هیجانی اشاره كرد (گلپرور و همكاران، 1383).

این در حالی است که در 50 سال گذشته، تلاش های بسیاری در راستای بررسی ارتباط سوء مصرف مواد و ویژگی های شخصیتی انجام شده است. فرض وجود یک شخصیت یا منش اعتیادی در مفاهیم روان کاوی از وابستگی به مواد ریشه می گیرد (کتابی، ماهر و برجعلی، 1387).

درباره نقش ویژگی های شخصیت بر رفتار اعتیادی، بررسی های زیادی انجام شده است. این بررسی ها گویای آن هستند که ویژگی های شخصیت در شروع، گسترش و تداوم وابستگی به مواد نقش دارند (بال[11]، 2004؛ بارنس، موری، پاتون، بنتلر و آندرسون[12]، 2000).

خصوصیات روانی-شخصیتی معتادان به موادمخدر، صرفاً ناشی ازمواد مخدر نیست، بلکه معتادان، قبل ازاعتیاد دارای نارسایی­های روانی و شخصیتی عدیده­ای بوده اندکه بعد از اعتیاد به صورت مخرب تری ظاهر و تشدید شده است، لذا مسئله معتاد، تنها موادمخدرنیست، بلکه دراصل رابطه متقابل شخصیت او و اعتیاد مطرح است (کتابی و همکاران،1387).

بنابراین با توجه  به مطالب عنوان شده ، پنج عامل بزرگ شخصیتی برونگرایی،روان رنجور خویی،گشودگی،توافق و وظیفه شناسی می باشد. برونگرایی در برگیرنده صفاتی همچون جامعه پذیری، معاشرتی بودن، سلطه جویی، هیجان خواهی، فعال بودن، پر حرف بودن، پرانرژی بودن، قاطعیت و…است. افرادی که در عامل برونگرایی نمره بالایی به دست می‌آورند بسیاری از صفات فوق درآن‌ها دیده می‌شود. برای مثال، آن‌ها مهارت‌های اجتماعی زیادی دارند ودائماً در جنب و جوش هستند و به ریسک‌های زیادی در زندگی خود علاقه نشان می‌دهند. اگر کسی درعامل E  نمره‌ی پایین گرفته باشد باید او را در طرف دیگر این پیوستار قرار دهیم. در این صورت این افراد به عنوان درون گرا شناخته می‌شوند که صفت‌ها و ویژگی‌هایی مانند کم حرف بودن، کمتر فعال بودن و غیر معاشرتی بودن در آن‌ها دیده می‌شود.صفات مرتبط با برونگرایی:- گرمی: این صفت به میزان صمیمیت بین افراد و نیز روابط فرد با دیگران اشاره دارد.- قاطعیت: این صفت به قاطع بودن و جرأت و رک گویی افراد اشاره دارد.- فعالیت: این صفت بیانگر تحرک، قدرت و انرژی درافراد است.- هیجان خواهی: یعنی فرد دائماً در جستجوی تحریک و هیجان است.- هیجان‌های مثبت : یعنی افراد به هیجان‌های مثبت و لذت بخش، خنده ،شادی و عشق گرایش دارند.روان رنجورخویی (N)این عامل که اساس آن را تجربه هیجانات منفی و نامطلوب تشکیل می‌دهند از تعدادی صفت مانند اضطراب،افسردگی، آسیب پذیر بودن و بی‌ثباتی هیجانی تشکیل شده است. یکی از مشخصه‌های اصلی این عامل ناسازگاری و عواطف منفی است. یعنی افرادی که در این عامل نمره بالایی بدست می‌آورند با محیط بیرونی سازگاری کمتری دارند و اغلب دچار عواطف منفی می‌شوند. بر عکس، افرادی که در این عامل نمره پایینی می‌آورند،با محیط سازگاری بیشتری دارند و از لحاظ عواطف و هیجانات در سطح مطلوبی برخوردارند.صفات مرتبط با روان رنجور خویی:- اضطراب: ترس، نگرانی، استرس وانگیختگی را شامل می‌شود.- پرخاشگری: به خشم افراد نسبت به یک چیز یا شخص گفته می‌شود.- افسردگی: به خلق پایین و عواطف منفی و یأس و ناامیدی اشاره دارد.- کمرویی: به حالاتی مانند شرم و خجالت گفته می‌شود و گاهی اوقات ممکن است به ترس‌های مرضی از اجتماع نیز منجر شود.-تکانش‌وری :به رفتارهای انفجاری و تکانشی که نسبتاً غیر ارادی هستند و بدون فکر کردن و تصمیم گیری انجام داده می‌شوند، گفته می‌شود.- آسیب‌پذیری: یعنی افراد در برابر فشارها و استرس‌ها، آسیب روانی و جسمی بیشتری را متحمل می‌شوند.گشودگی (O)این عامل میزان انعطاف‌پذیری افراد را در برابر تجارب تعیین می‌کند. آن دسته از افرادی که در این عامل نمرات بالایی می‌گیرند، عقاید و ارزش‌های جدید و غیر متعارف را بیشتر می‌پذیرند و همچنین هیجان‌های مثبت و منفی را بیشتر و عمیق تر تجربه می‌کنند.صفات عامل گشودگی:تخیل: به افکار، تصورات و تخیلاتی گفته می‌شود که افراد در دنیای درونی خود دارند.زیبا پسندی: به درک عمیق از هنرها و زیبایی‌ها ،شعر و موسیقی، گفته می‌شود.احساسات: به تجارب و ادراک افراد از هیجان‌های درونی خود اشاره دارد.اعمال: تلاش و فعالیت‌های تازه و متنوع را شامل می‌شود.عقاید: به کنجکاوی ذهنی و علاقه به عقاید جدید اشاره دارد.ارزش‌ها : به آمادگی برای امتحان ارزش‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی اشاره دارد. توافق (A)این عامل میزان اعتماد، همکاری، هم حسی و توافق با دیگران را می‌سنجد. افرادی که در این عامل نمره بالایی کسب می‌کنند به دیگران اعتماد دارند و حس همکاری در آن‌ها زیاد است. و افرادی که نمره پایین می‌گیرند بدبین و بی‌اعتماد هستند و با دیگران هیچ‌گونه توافق و همکاری ندارند.صفات عامل توافق:- اعتماد- رک گویی: ویژگیهایی چون رک بودن صداقت و بی ریایی را شامل می شود.- نوعدوستی: یعنی توجه زیادی به دیگر دارند و میل مساعدت در آن‌ها زیاد است.- همنوایی: فرد با دیگران همنوایی می‌کند و به دیگران احترام می‌گذارد.- تواضع: فروتن و بی‌مغرور می‌باشند.- دل‌رحمی: افراد نسبت به دیگران گرایش داشته و تصمیم آن‌ها از روی احساسات می‌باشد.وظیفه شناسی (C)این عامل میزان وظیفه شناسی واحساس مسئولیت و همچنیننیاز به پیشرفت را معین می‌سازد. افرادی که درعامل C نمره ی بالایی به دست می‌آورند. درجنبه‌های دیگر زندگی‌شان  نیز پیشرفت زیادی دارند به عنوان اشخاص با وجدان، با اراده و مصمم شناخته می‌شوند.صفات عامل وظیفه شناسی: کفایت: یعنی شایستگی و قابلیت افراد نسبت به مسائل زندگی- وظیفه شناسی- نظم وترتیب- خویشتن داری- تلاش برای موفقیت- محتاط بودن در تصمیم گیری.می­توان این گونه حدس زد که ویژگی­های شخصیتی و تاب آوری می تواند از جمله متغیرهایی باشد که در زمینه سوءمصرف مواد نقش دارند.

اهمیت و ضرورت پژوهش

از زمان‌هاي ديرين تا به امروز مواد مخدر همواره به عنوان بخشي از وابستگي‌هاي بشر مطرح بوده است. جوامع كهن در مراسم فرهنگي و مذهبي خود از مواد مخدر، كه معتقد بودند مي‌تواند آنان را به خدايان نزديك كند و يا نيروي پنهان باطني مربوط سازد، استفاده مي‌كردند. اصولاً چون مواد مخدر شامل الكل، دخانيات، و داروهاي روان‌گردان، اعم از انواع قانوني يا غير قانوني آن نيز مي‌شود، مي‌توان ادعا كرد كه كمتر كسي است كه در طول عمر خود استعمال اين مواد را، ولو براي يكبار، تجربه نكرده باشد. خلاصه آن كه مواد مخدر در عين حال كه مي‌تواند در مصارف پزشكي آثار حيات‌بخشي داشته باشد جزء عوامل مخرب زندگي انسان­ها نيز به شمار مي‌آيد. پس مهم است كه سعي شود تعادلي در استفاده از جنبه‌هاي مفيد مواد مخدر مشخص شود و در برطرف كردن آثار زيان ‌بخش آن مواد نيز کوشش­هایی انجام پذیرد.

آمارهاي منتشره از سازمان‌هاي بين‌المللي مثل سازمان بهداشت جهاني و برنامه كنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد حاكي از افزايش فزاينده توليد و مصرف مواد در سطح جهان است (اتكينسون[13] و همكاران، 1987).

طبق گزارش دفتر پیشگیری از مصرف مواد و جرم سازمان ملل متحد در سال 2005، کشور ایران دارای بیشترین تعداد سوءمصرف کنندگان مواد افیونی به نسبت جمعیت، در جهان است و بالاترین شیوع سوء مصرف با 8/2 درصد در بین افراد در ایران وجود دارد. شيوع مصرف مواد مخدر و اعتياد يكي از معضلات درجه‌ اول كشور ما محسوب مي‌شود و كوشش‌‌هايي كه تاكنون براي مهار اين پديده شوم صورت گرفته به دلايل مختلف موفقيت‌هاي اندكي در پي داشته است كه از جمله مي‌توان به بي‌توجهي به مسأله اعتياد در بعد فرهنگي، مورد مطالعه جدي و گسترده پيرامون اين موضوع و فقدان يك برنامه منسجم همه جانبه اشاره كرد. پس افزایش آگاهی افراد با مشكلات و معضلات اعتياد و اثرات جسماني و رواني آن بسيار حائز اهميت است .

بررسی­های گسترده نشان می دهند که افراد مبتلا به بیماری های روانشناختی 7/2 مرتبه بیشتر از افراد فاقد آن احتمال دارد که وابستگی به مواد مخدر را تجربه کنند و تعامل عوامل روانشناختی، شخصیتی و محیطی وابستگی به مواد را به شیوه هایی که فراتر از خواص ساده دارو شناختی مواد است تحت تاثیر قرار می دهد و به همین دلیل است که در بررسی های انجام شده در مناطق مختلف نتایج نسبتاً مشابهی از نظر عوامل روانشناختی و ویژگی های شخصیتی افراد وابسته به مواد گزارش شده است (قلعه ایها و همکاران، 1387).

با وجود یافته های گوناگون پژوهشگران معتقدند اعتیاد از متغیرهای بومی تاثیرپذیراست، تفاوت­های فاحش فرهنگی، تفاوت درساخت خانواده وکنش متقابل خانوادگی،تفاوت درنظام ارزش­ها، رفتارهای اجتماعی، چگونگی و ماهیت یادگیری­های اجتماعی وتأثیرآن بر ساخت انگیزش و بالاخره تفاوت فراوانی که بین شخصیت ایرانی ومردم جوامع غربی می بینیم ما را از تعمیم بدون چون چرای یافته های غربی در مورد معتادان ایرانی باز می دارد و نیاز مبرم به شناخت دقیق صفات و ویژگی­های شخصیتی معتادان ایرانی رامحسوس می سازد (حیدری پهلویان وهمکاران،1382).باتوجه به اینکه پژوهشی با عنوان حاضر تا کنون انجام نشده است این پژوهش حائز اهمیت است. لذا نتایج این پژوهش کاربردی است و مراکز مشاوره، مراکز ترک اعتیاد، افراد معتاد و خانواده ها می توانند از آن  بهره ببرند.

ا