اگر بناها باعث جدایی ما از طبیعت می شوند تا از سویی ما را از بعضی عوامل طبیعی حفظ کنند و از سوی دیگر در جای خود گویای قلمرو انسانی تر باشند و اگر این خصوصیت باعث می شود تا کالبدمان در یک شکل ثانوی و بیگانه قرار گیرد که گر چه مطلوب نظرمان بوده است ، اما کیفیتی سرد و مصنوعی دارد . این جاست که عنصر آب با نقش حساس خود ما را دوباره به طبیعت پیوند می زند . انواع متنوع آب نماها ، فواره ها و نهرهای آب ، ظرایف معماری را چون حلقه های یک زنجیر در یک شبکه ارتباطی به یکدیگر پیوند می زنند و در هم منعکس می کنند ، گویی پل ارتباطی بین قطعات از هم جدایی است که معماری پدید آورنده آن هاست . در همه ادوار ، معماران ما آب را در مجموعه های خود وارد می آردند و گنجینه ای از خصوصیات فیزیکی و مذهبی را به خدمت می گرفتند تا معماری آنان از غنای بیشتری برخوردار باشد . در این میان در معماری مناطق کویری ایران ، آب عنصر حیات و ادامه زندگی وابستگی شدیدی به وجود آن داشته است ، لذا معماران ، با زیرکی و ذکاوت ، ترفندهایی خاص در آفرینش و خلق ناصر معماری گوناگون و گاهاً منحصر به فرد ، به کار گرفته اند تا موجبات آسایش و راحتی زندگی انسان کویری را فراهم آورند که ساکنان این نواحی به دور از گرمای طاقت فرسای تابستان های کویر ، به زندگی و انجام فعالیت های روزمره در محیطی خنک و لذت بخش بپردازد . یکی از این گونه های کالبدی معماری که با استفاد ه از عنصر آب، در شهر کویری کاشان شکل گرفته است، حوض خانه می باشد . در این شهر تاریخی و مذهبی نوع خاصی بنای مسکونی وجود دارد که در مسیر حرکت آبِ قنات هایی که از شهر عبور می آرده اند ، ساخته می شده و در تابستان ها ، به عنوان یک خانه ییلاقی مورد استفاده قرار می گرفته اند. این نوع ساختمان که به حوض خانه موسوم است ، مستقل و جدا از خانه های مسکونی احداث می گردیده و با این خصوصیات و کاربری فقط در کاشان وجود داشته ( و تعدادی از آن ها ، هنوز هم وجود دارند ) و منحصراً در ماه های گرم سال مورد استفاده قرا ر می گرفته ، در سیر و تحول توسعه هنر یا صنعت معماری ابداع شده است . این نوع بنا ، به عنوان یک مکان مسکونی ، آن هم به صورت منفک و مجزا از خانه ها و عمارات مسکونی ، پدیده ای است که فقط در شهر کاشان و بعضی از آبادی های نزدیک و تقریباً چسبیده به شهر ؛ مانند فین علیا و فین سفلی ، به وجود آمده است و در هیچ یک از شهر ها و آبادی های مجاور آاشان و یا دیگر شهرهای حاشیه آویر ، وجود چنین بناهایی با مشخصه ای که در کاشان وجود دارد، شناخته نشده است . داشتن عمارت حوض خانه ، یکی از علایم و نشانه های تشخص و تعیین هم به شمار می آمده است و لذا افرادی که از نظر مالی توان ساخت چنین بنایی را می یافته اند ، به لحاظ ابراز وجود و پیدا آردن شخصیت اجتماعی و سرشناس شدن د ر جامعه ، مبادرت به احداث حوض خانه می آرده اند تا علاوه بر برخورداری از فضای مطبوع آن در تابستان ، به عنوان طبقه ممتاز و متمکن جامعه هم مطرح باشند . این مقاله در ادامه به بیان انگیزه و احداث حوض خانه ، مشخصه های حوض خانه ها ، دلایل احداث حوض خانه های شهر کاشان ، معرفی برخی از حوض خانه های تاریخی و بررسی انواع حوض خانه ها از نظر طرح و نقشه خواهد پرداخت .
