توضیحات :
تحقیق در مورد زرشک 31 صفحه در قالب Word قابل ویرایش.
بخشی از متن :
مقدمه
زرشک از جمله درختچه های مقاومی است که قابلیت رشد و تولید در زمینهای کم بهره با آب شور را داراست و توجه بیشتر به آن، ضمن بالا بردن ظرفیت تولید محصولات کشاورزی، در حفاظت از خاک منطقه نیز می تواند موثر باشد. مصرف زرشک به صورت تازه خوری به دلیل مزه ترش آن معمول نیست، با تهیه فراورده های متنوع نظیر مربا، مارمالاد، آبمیوه، نوشابه، سس، ژله و... از زرشک ضمن جذب تولید مازاد بر مصرف و ایجاد ارزش افزوده، می توان آنها را هم به نام ایران به بازارهای بین المللی معرفی نمود.
زرشک گیاهی بومی ایران است و نوع بی دانه آن برای نواحی جنوب خراسان به خصوص قاین و بیرجند شهرتی ایجاد کرده است.
در بعضی منابع در مورد پیشینه تاریخی زرشک و مبدا آن این طور آمده است که اولین بار شخصی به نام جعفر، کشت و تولید زرشک بی دانه را در روستای افین از بخش زیرکوه شهرستان قاین بنیان گذاشته است. گفته می شود وی در زمان ترکمن تازی به اسارت ترکمنها درآمده، ولی ضمن فرار از اسارت، در مسیر بازگشت درختچه های زرشک بی دانه را مشاهده نموده و پاجوش آن را به روستای خود منتقل کرده و کشت نموده است. بدین ترتیب به نظر می رسد، نخستین محل پرورش زرشک بی دانه روستای افین باشد که دارای قدمت تاریخی است. احتمالا وی این نوع زرشک را در منطقه شیروان در شمال خراسان مشاهده نموده است.(10)
تیره زرشک Berberidaceae
به صورت گیاهان علفی، چندساله با برگهای همیشه سبز و زود افت، اغلب خاردار و گاهی به صورت درختچه یا حتی درختهای کوچک دیده می شوند. معمولا انواع مختلفی از بنزیل ایزوکینولین در این تیره موجود بوده و بافتهای آن به علت داشتن بربرین (یک نوع ایزوکینولین) زرد رنگ است. عناصر چوبی دارای صفحات ساده سوراخداری هستند و گاهی اوقات این بخش های سوراخدار به صورت آوندهای نردبانی در یک صفحه مشخص بوده و تعداد محدودی تیغه های افقی بین آنهاست. عناصر تراکئید بدون مجرا همراه با منافذ ساده می باشد. اشعه های مغزی پهن دارای سلولهای مشابه یا به طور نسبی مشابه می باشند.
برگها متناوب، ساده یا مرکب (برگهای زرشک ساده و دارای مفصلی در قاعده پهنک است) و به ندرت قاعده ای است. گاهی اوقات برگها به خار کاهش یافته است. دمبرگ دارای 3، تا تعداد زیادی دستجات آوندی است که تشکیل یک قوس و یا دو حلقه را می دهند، استیپول وجود نداشته و یا تحلیل رفته است.گلها منظم، کامل، منفرد یا مجتمع به صورت خوشه، سنبله و یا شکل هایی از پانیکول یا گرزن است. دمگل ها اغلب به طرف قاعده تا شده است. نوع گلها پایینی بوده و گرده افشانی در آنها توسط حشرات انجام می شود. قطعات گل معمولا دوتایی یا سه تایی بوده و در دو ردیف قرار دارند. هر گل دارای 4 تا 6 کاسبرگ براکته مانند در دو ردیف می باشد. گلبرگهای داخلی بیشتر پرچمهای تحلیل رفته گلبرگ مانند هستند که تولید نوش می کنند. تعداد پرچمها 4 عدد یا بیشتر است ولی اغلب 6 عدد می باشد و معمولا مقابل گلبرگهای دارای نوش هستند. کیسه های گرده بساک معمولا 4 عدد است. مادگی یک برچه ای است ولی گاهی دو تا سه برچه ای به نظر می رسد. تخمدان از نوع بالایی است و تخمک از نوع واژگون یا نیمه واژگون است و تعداد زیادی از آنها ممکن است در حاشیه تخمدان روی جفت ضخیمی قرار گیرند. خامه برجسته بوده و دارای 3 لوب می باشد. میوه بیشتر سته حبه ای است.
این تیره شامل 15 جنس و 650 گونه بوده و بیشتر در مناطق معتدله نیمکره شمالی پراکنده است. مهمترین جنس های تیره زرشک عبارتند از زرشک (500 گونه)، ماهونیا(100 گونه) و پودوفیلوم. این هر سه جنس دارای مبنای کروموزومی 7 می باشند.(6و12)
جنس زرشک
زرشک بزرگترین جنس در این تیره می باشد . فسیل این جنس از دوره پلئیستوسن شناخته شده است. رنگ و شکل پوست شاخه ها با افزایش سن درخت تغییر می کند. رنگ پوست شاخه ها از زرد تا قهوه ای و خاکستری و ارغوانی متغیر است. شاخه های یکساله معمولا زرد رنگند و شاخه های بلند تیغهای فراوان دارند. برگها متناوب، ساده، خزان کننده و گاهی همیشه سبز است و دارای دمبرگهایی است که بخشی از پهنک معمولا در طرفین آن قرار داشته و باریک می شود. ساقه آن خاردار بوده و خارها ممکن است منفرد، سه شاخه و یا گاهی 5 شاخه باشد. این خارها از تغییر شکل برگها حاصل شده اند.
گلها منظم، دوجنسی، اغلب مجتمع از نوع خوشه کاذب یا گرزن یا گاهی پانیکول و به ندرت منفرد است. گلهای مجتمع کم و بیش حالت آویخته دارد. گلها معمولا در اردیبهشت یا خرداد شکفته می شوند، گلپوشها سه تایی و در دو ردیف قرار دارند، یعنی دارای 6 کاسبرگ و6 گلبرگ می باشند. گلها از نوع پائینی و زودریز می باشند، آرایش گلپوشها از نوع هم پوش Imbricate)) است. معمولا 1 تا 2 ردیف غده های شهدزا روی گلبرگها بین جام گل و پرچمها قراردارد. پرچمها معمولا 6 عدد و در دو ردیف هستند ولی بسته به گونه، ممکن است به تعداد 4 تا 18 عدد تغییر کنند. پرچمها دارای میله ای کوتاه بوده و مفصلی در قاعده دارند. پرچمهای بیرون اپی پتال بوده و مقابل گلبرگها قرار دارند. بساکها دو حجره ای و بازی فیکس می باشند یعنی از قاعده به میله پرچم چسبیده اند. بساکها توسط دو دریچه از طرفین شکفته می شوند.
مادگی یک عدد بوده و تخمدان بالایی و یک خانه است که دارای 2 تا 3 برچه و به عقیده بعضی 1 برچه با تخمکهای قاعده ای می باشد. کلاله آن 1 عدد و میوه آن سته حبه ای مانند و قرمز رنگ می باشد که اغلب دارای 2 تا 3 دانه است. میوه معمولا بیضوی بوده و طول آن گاهی ممکن است تا 13 میلی متر هم برسد. روی میوه برجستگی کوچکی مربوط به بقایای کلاله و خامه دیده می شود. جنین دانه، دولپه ای و کوچک است و آندوسپرم آن فراوان است.
به نظر می رسد زرشکهای موجود در ایران اغلب بر اثر تلاقی های بین گونه ای ماهیت اولیه خود را تا حد زیادی از دست داده اند، به طوری که با شناسه های موجود مطابقت کامل ندارند.(3)
گونه های زرشک
تعدادی از گونه های زرشک در ایران به صورت زیر می باشد
زرشک زالزالکیBerberis crataegina
زرشک زرافشانی Berberis integerrima
زرشک خراسانی Berberis khorasanica
زرشک راست خوشهBerberis orthobotrys
زرشک معمولی Berberis vulgaris
زرشک ژاپنیvar.atropurpurea Berberis thunbergii
در اینجا به شرح این گونه ها می پردازیم
زرشک زالزالکیBerberis crataegina DC.1810
ساقه چوبی، ارتفاع 1 متر گاهی تا 3 متر، رنگ شاخه ها قرمز تا قرمز مایل به قهوه ای، ساقه های مسن قهوه ای یا قهوه ای مایل به خاکستری ودارای عدسک است. شاخه ها نسبتا روشن، شیاردار و خاردار است. خارها 5/1 تا 3 سانتی متر، سخت ودرقاعده حجیم تر، رنگ آن زرد و روشن تر از ساقه، ساده و یا گاهی سه انشعابی است.
برگها کمی چرمی تا چرمی، کشیده، بیضوی تا واژ تخم مرغی یا واژسرنیزه ای به ابعاد 2-1*5-5/3 سانتی متر، قاعده برگ به تدریج به دمبرگ منتهی می شود. نوک برگها تیز، به ندرت گرد، حاشیه برگها صاف یا دارای دندانه های سخت و اره ای منظم و دور ازهم است. طول برگ تقریبا سه برابر عرض آن است. پشت و روی برگها سبز روشن بوده و در سطح بالای برگ روزنه دیده نمی شود.
گل آذین به طول 2 تا 5 سانتی متر،خوشه ساده یا پانیکول، پایک گل آذین حدود 6 تا 10 میلی متر، تعداد گلها بین 5 تا 20 عدد و گاهی ممکن است تا 40 عدد برسد. میوه آن سته کشیده، بدون خامه، طول 11 میلی متر و عرض 5 تا 9 میلی متر، بیضوی، ابتدا قرمز ولی بعد سیاه رنگ می شود.بذرها سیاه تا قهوه ای روشن و طول آنها حدود 10 میلی متر است.
پراکنش:
نمونه تیپ این گونه در آسیای صغیر ذکر شده است. این گونه در قسمتهای مخلف ایران از جمله تهران، گچسر، البرز، کرج، رامیان، کندلوس، شهرستانک، قزوین، طالقان، فیروزکوه، و احتمالا بیرجند در مناطق خنگ و سلم آباد دیده می شود. در کشورهای مجاور نیز در ترکیه، ارمنستان، جنوب ترکمنستان دیده می شود.
به نظر می رسد این گونه با زرشک زرافشانی، دورگ تولید می کند. این دورگه ها بیشتر در شاهرود، کردستان، تهران، کرج و اراک دیده می شود. دورگه هایی که شباهت با تلاقی این گونه با زرشک معمولی دارد نیز در مناطق شمالی ایران بویژه مازندران، گرگان، آزادشهر و استان تهران دیده می شوند.(2و12)
زرشک زرافشانیBerberis integerrima bunge,(1843)
ساقه چوبی، ارتفاع 4 متر(براساس برخی گزارشات گاهی تا 9 متر)، رنگ آن زرد تا قهوه ای روشن یا تیره، دارای عدسک یا بدون آن و ساقه های مسن خاکستری است. شاخه های آن کم و بیش شیاردار است. خارها معمولا ساده ولی در جستها و شاخه های نازا سه انشعابی است، طول خارها حدود 1 تا 4 سانتی متر، باریک، بلند، نوک تیز و زرد رنگ یا همرنگ ساقه ها است. برگها چرمی، بیضی یا واژ تخم مرغی، حاشیه برگها صاف، در جستها و شاخه های نازا دارای دندانه های تیز پراکنده است که در هر طرف تا 12 عدد می رسد. قاعده برگها به طرف دمبرگ تدریجا باریک می شود. ابعاد برگها 2 -5/3*5-5/3 سانتی متر و طول برگها 2 تا 3 برابر عرض آن می باشد و گاهی طول برگها به 7، عرض برگها به 4، و طول دمبرگ به 3 سانتی متر می رسد.نوک برگها گرد یا در انتها نوک تیز می باشد. سطح پایین برگ سبز ولی کم رنگتر از سطح بالایی است. رگبرگها مشخص و در سطح روزنه پایینی برجسته بوده و سطح بالایی دارای روزنه است.
گل آذین خوشه یا پانیکول، 2 تا 7 سانتی متر، دارای 6 تا 35 و کمتر از 50 گل می باشد. میوه آن سته حبه ای، 7 تا 8 میلی متر، قرمز تا ارغوانی، آردآلود، بدون اثر خامه یا دارای آن، بیضوی یا تا حدودی کروی و تعداد آنها در هر خوشه بین 14 تا 24 عدد است.بذرها در این گونه ریز و سیاه رنگ است.
تغییرات موجود در این گونه حائز اهمیت زیادی است و واریته های مختلف را دارا می باشد. این گونه مترادفهای گوناگون دارد. این مترادفها تفاوت کمی دارند. کناره های برگ، وضع دندانه های آنها، وضعیت براکی بلاستوس یعنی گل آذین حاصل از شاخه های کوتاه روی شاخه های بلند و خارهای بزرگ تغییرات متنوعی دارند که به نظر می رسد پیوستگی چندانی ندارند. یک شاخص ثابت، وضع حاشیه برگها در شاخه های زایاست، در حالی که در شاخه های کوچک نازا دندانه ها با فواصل نامساوی به یکدیگر وصل می شوند. شاخص دیگر تولید برگهای ضخیم و چرمی است که این برگها در بعضی حالات دائمی بوده و می تواند سبب تشخیص این گونه از سایر گونه ها بشود.
پراکنش:
این گونه در منطقه ایرانیکا (آسیای صغیر) پراکنش زیادی دارد. در شرق ترکیه، ایران، شرق عراق، افغانستان، قفقاز، ترکمنستان، غرب پاکستان، کشمیر و غرب چین زیاد دیده می شود. درایران در آذربایجان، لرستان، خوزستان، فارس، یزد، کرمان، سمنان، تهران، کرج، گچسر، توچال، دامغان، گرگان و در خراسان در بجنورد، اسفراین، درگز، سرخس، تربت جام، تربت حیدریه، فریمان، کلات، علم کوه، شیروان، کپه داغ، قوچان، رباط سفید، مشهد، کاشمر وبیرجند وجود دارد.(2)
این گونه در شرق ترکیه و ایران با گونه های دیگر تداخل داشته و دو رگه های متنوعی بین این گونه با زرشک بی دانه (آذربایجان، مازندران، گرگان، کردستان، همدان، قزوین و خراسان در قاین، پیرمردانشاه، سلم آباد، زشک و ریوش)، زالزالکی(شاهرود، تهران، کرج، اراک، کردستان)و زرشک راست خوشه(گرگان، مازندران، البرز) دیده می شوند.امکان وجود هیبریدهای سه جانبه نیز وجود دارد ولی قطعی نیست. این دو رگه ها ممکن است در مناطق وسیعی حاصل شوند و درجه بندی آنها بسیار مشکل است. از جمله واریته های شاخص این گونه می توانB.integerrima=B.vulgaris var.densifloraو B.integerrima=B.vulgaris var.serratifolia را نام برد. واریته اولی در منطقه پیر زنگوله و پیر عمارلو و واریته دوم در آذربایجان، کهرود، نهاوند، شمشک و کرمانشاهان دیده می شود.
به نظر می رسد برخی از این زرشکها تلاقی های زیر باشند.
B.orthobotrys * B.integerrima
B.vulgaris * B. integerrima
همچنین نمونه هایی نیز تلاقی سه جانبه زیر به نظر می رسد.
B.orientalis * B.turcomanica * B.integerrima
برگهای براکی بلاستوس در موارد اشاره شده صاف یا دارای دندانه های کمی بوده و خارهای آن از زرشک معمولی قوی تر می باشد. جوانه های دو سال قبل برگها نیز مثل زرشک معمولی سفید نیست، بلکه مقداری به قهوه ای تمایل دارد و آن را به زرشک زرافشانی نزدیک می کند.
گونه B.turcomanica یا واریته ای از زرشک زرافشانی به نظر می رسد و یا گونه ای است که نسبت به آن خویشاوندی نزدیک دارد و یا براساس نظریه جدیدتر واریته integerrima زیر مجموعه ای از B.turcomanica است. یعنیvar.integerrima B.turcomanica . نمونه تیپ زرشک زرافشانی که توسط متخصصان قدیمی توصیف شده، برگهایش برخلاف زرشک زرافشانی چرمی و گوشتدار نبوده و مانند B.orientalis بیشتر باریک، نازک و دندانه دار است و دو رگ به نظر می رسد.(12)
زرشک خراسانیBerberis khorasanica
درختچه ای با ساقه های چوبی، ساقه های مسن قهوه ای مایل به خاکستری و شکافدار، پوست نازک، دارای شیارهای کم عمق یا عمیق و شاخه های جوان قرمزمایل به قهوه ای است. خارها رو به پایین یا قائم نسبت به ساقه، طول خارها5/1 تا 5/2 سانتی متر، رنگ خارها زرد یا زرد مایل به قهوه ای یا خاکستری است. برگها کشیده غشایی یا تا حدودی چرمی، بیضی، لوزی یا مستطیلی با زاویه های کند و به شکل تخم مرغی یا قاشقک مانند می باشد. دندانه های برگ اره مانند و منتهی به خاری نازک، شبکه های رگبرگ در دو سطح برجسته و متراکم، دمبرگ مشخص و به طول 1 سانتی متر است. برگها در پاییز قرمز رنگ می شوند. گل آذین ساده، کشیده، راست یا کم و بیش آویخته، تقریبا به اندازه برگها یا کمی بیشتر و تعداد گل ها تا 20 عدد در خوشه و رنگ گلها زردرنگ می باشد. میوه سته، تعداد میوه در هر خوشه 12 تا 30 عدد، طول میوه 8 تا 10 میلی متر، رنگ میوه قرمز آجری تا جگری تخم مرغی شکل، با خامه ای مشخص به طول حدود نیم میلی متر می باشد.
در بعضی نمونه های استثنایی در قاین اندازه سته ها به قطر 9 تا 10 میلی متر و طول 13 تا 14 میلی متر مشاهده شده و خوشه این نمونه ها گاهی تا 30 عدد گل و به همین تعداد سته دارد. این نمونه ها توسط سازمان پژوهش های علمی و صنعتی مرکز خراسان هدیه نامگذاری شده است و تحقیقات بیشتر روی آن ادامه دارد. دانه ها 2 تا 4 عدد بوده و هر کدام 4 تا 7 میلی متر طول دارند.
پراکنش:
این گیاه بومی ایران بوده و برای اولین بار در سال 1975 در ایران در فلور ایرانیکا ذکر شده است، نمونه تیپ آن در گلستان دیده شده و توسط بروویچ و زیلنسکی به عنوان گونه جدیدی آورده شده است. محل پراکنش آن خراسان بوده و در ارتفاع 1350 متر بین بجنورد و مراوه تپه در بستر خاکهای آهکی پارک ملی گلستان، 12 تا 20 کیلومتری شمال کاشمر و در جنوب خراسان درقاین مشاهده شده است.(3)
مقدمه
زرشک از جمله درختچه های مقاومی است که قابلیت رشد و تولید در زمینهای کم بهره با آب شور را داراست و توجه بیشتر به آن، ضمن بالا بردن ظرفیت تولید محصولات کشاورزی، در حفاظت از خاک منطقه نیز می تواند موثر باشد. مصرف زرشک به صورت تازه خوری به دلیل مزه ترش آن معمول نیست، با تهیه فراورده های متنوع نظیر مربا، مارمالاد، آبمیوه، نوشابه، سس، ژله و... از زرشک ضمن جذب تولید مازاد بر مصرف و ایجاد ارزش افزوده، می توان آنها را هم به نام ایران به بازارهای بین المللی معرفی نمود.
زرشک گیاهی بومی ایران است و نوع بی دانه آن برای نواحی جنوب خراسان به خصوص قاین و بیرجند شهرتی ایجاد کرده است.
در بعضی منابع در مورد پیشینه تاریخی زرشک و مبدا آن این طور آمده است که اولین بار شخصی به نام جعفر، کشت و تولید زرشک بی دانه را در روستای افین از بخش زیرکوه شهرستان قاین بنیان گذاشته است. گفته می شود وی در زمان ترکمن تازی به اسارت ترکمنها درآمده، ولی ضمن فرار از اسارت، در مسیر بازگشت درختچه های زرشک بی دانه را مشاهده نموده و پاجوش آن را به روستای خود منتقل کرده و کشت نموده است. بدین ترتیب به نظر می رسد، نخستین محل پرورش زرشک بی دانه روستای افین باشد که دارای قدمت تاریخی است. احتمالا وی این نوع زرشک را در منطقه شیروان در شمال خراسان مشاهده نموده است.(10)
تیره زرشک Berberidaceae
به صورت گیاهان علفی، چندساله با برگهای همیشه سبز و زود افت، اغلب خاردار و گاهی به صورت درختچه یا حتی درختهای کوچک دیده می شوند. معمولا انواع مختلفی از بنزیل ایزوکینولین در این تیره موجود بوده و بافتهای آن به علت داشتن بربرین (یک نوع ایزوکینولین) زرد رنگ است. عناصر چوبی دارای صفحات ساده سوراخداری هستند و گاهی اوقات این بخش های سوراخدار به صورت آوندهای نردبانی در یک صفحه مشخص بوده و تعداد محدودی تیغه های افقی بین آنهاست. عناصر تراکئید بدون مجرا همراه با منافذ ساده می باشد. اشعه های مغزی پهن دارای سلولهای مشابه یا به طور نسبی مشابه می باشند.
برگها متناوب، ساده یا مرکب (برگهای زرشک ساده و دارای مفصلی در قاعده پهنک است) و به ندرت قاعده ای است. گاهی اوقات برگها به خار کاهش یافته است. دمبرگ دارای 3، تا تعداد زیادی دستجات آوندی است که تشکیل یک قوس و یا دو حلقه را می دهند، استیپول وجود نداشته و یا تحلیل رفته است.گلها منظم، کامل، منفرد یا مجتمع به صورت خوشه، سنبله و یا شکل هایی از پانیکول یا گرزن است. دمگل ها اغلب به طرف قاعده تا شده است. نوع گلها پایینی بوده و گرده افشانی در آنها توسط حشرات انجام می شود. قطعات گل معمولا دوتایی یا سه تایی بوده و در دو ردیف قرار دارند. هر گل دارای 4 تا 6 کاسبرگ براکته مانند در دو ردیف می باشد. گلبرگهای داخلی بیشتر پرچمهای تحلیل رفته گلبرگ مانند هستند که تولید نوش می کنند. تعداد پرچمها 4 عدد یا بیشتر است ولی اغلب 6 عدد می باشد و معمولا مقابل گلبرگهای دارای نوش هستند. کیسه های گرده بساک معمولا 4 عدد است. مادگی یک برچه ای است ولی گاهی دو تا سه برچه ای به نظر می رسد. تخمدان از نوع بالایی است و تخمک از نوع واژگون یا نیمه واژگون است و تعداد زیادی از آنها ممکن است در حاشیه تخمدان روی جفت ضخیمی قرار گیرند. خامه برجسته بوده و دارای 3 لوب می باشد. میوه بیشتر سته حبه ای است.
این تیره شامل 15 جنس و 650 گونه بوده و بیشتر در مناطق معتدله نیمکره شمالی پراکنده است. مهمترین جنس های تیره زرشک عبارتند از زرشک (500 گونه)، ماهونیا(100 گونه) و پودوفیلوم. این هر سه جنس دارای مبنای کروموزومی 7 می باشند.(6و12)
جنس زرشک
زرشک بزرگترین جنس در این تیره می باشد . فسیل این جنس از دوره پلئیستوسن شناخته شده است. رنگ و شکل پوست شاخه ها با افزایش سن درخت تغییر می کند. رنگ پوست شاخه ها از زرد تا قهوه ای و خاکستری و ارغوانی متغیر است. شاخه های یکساله معمولا زرد رنگند و شاخه های بلند تیغهای فراوان دارند. برگها متناوب، ساده، خزان کننده و گاهی همیشه سبز است و دارای دمبرگهایی است که بخشی از پهنک معمولا در طرفین آن قرار داشته و باریک می شود. ساقه آن خاردار بوده و خارها ممکن است منفرد، سه شاخه و یا گاهی 5 شاخه باشد. این خارها از تغییر شکل برگها حاصل شده اند.
گلها منظم، دوجنسی، اغلب مجتمع از نوع خوشه کاذب یا گرزن یا گاهی پانیکول و به ندرت منفرد است. گلهای مجتمع کم و بیش حالت آویخته دارد. گلها معمولا در اردیبهشت یا خرداد شکفته می شوند، گلپوشها سه تایی و در دو ردیف قرار دارند، یعنی دارای 6 کاسبرگ و6 گلبرگ می باشند. گلها از نوع پائینی و زودریز می باشند، آرایش گلپوشها از نوع هم پوش Imbricate)) است. معمولا 1 تا 2 ردیف غده های شهدزا روی گلبرگها بین جام گل و پرچمها قراردارد. پرچمها معمولا 6 عدد و در دو ردیف هستند ولی بسته به گونه، ممکن است به تعداد 4 تا 18 عدد تغییر کنند. پرچمها دارای میله ای کوتاه بوده و مفصلی در قاعده دارند. پرچمهای بیرون اپی پتال بوده و مقابل گلبرگها قرار دارند. بساکها دو حجره ای و بازی فیکس می باشند یعنی از قاعده به میله پرچم چسبیده اند. بساکها توسط دو دریچه از طرفین شکفته می شوند.
مادگی یک عدد بوده و تخمدان بالایی و یک خانه است که دارای 2 تا 3 برچه و به عقیده بعضی 1 برچه با تخمکهای قاعده ای می باشد. کلاله آن 1 عدد و میوه آن سته حبه ای مانند و قرمز رنگ می باشد که اغلب دارای 2 تا 3 دانه است. میوه معمولا بیضوی بوده و طول آن گاهی ممکن است تا 13 میلی متر هم برسد. روی میوه برجستگی کوچکی مربوط به بقایای کلاله و خامه دیده می شود. جنین دانه، دولپه ای و کوچک است و آندوسپرم آن فراوان است.
به نظر می رسد زرشکهای موجود در ایران اغلب بر اثر تلاقی های بین گونه ای ماهیت اولیه خود را تا حد زیادی از دست داده اند، به طوری که با شناسه های موجود مطابقت کامل ندارند.(3)
گونه های زرشک
تعدادی از گونه های زرشک در ایران به صورت زیر می باشد
زرشک زالزالکیBerberis crataegina
زرشک زرافشانی Berberis integerrima
زرشک خراسانی Berberis khorasanica
زرشک راست خوشهBerberis orthobotrys
زرشک معمولی Berberis vulgaris
زرشک ژاپنیvar.atropurpurea Berberis thunbergii
در اینجا به شرح این گونه ها می پردازیم
زرشک زالزالکیBerberis crataegina DC.1810
ساقه چوبی، ارتفاع 1 متر گاهی تا 3 متر، رنگ شاخه ها قرمز تا قرمز مایل به قهوه ای، ساقه های مسن قهوه ای یا قهوه ای مایل به خاکستری ودارای عدسک است. شاخه ها نسبتا روشن، شیاردار و خاردار است. خارها 5/1 تا 3 سانتی متر، سخت ودرقاعده حجیم تر، رنگ آن زرد و روشن تر از ساقه، ساده و یا گاهی سه انشعابی است.
برگها کمی چرمی تا چرمی، کشیده، بیضوی تا واژ تخم مرغی یا واژسرنیزه ای به ابعاد 2-1*5-5/3 سانتی متر، قاعده برگ به تدریج به دمبرگ منتهی می شود. نوک برگها تیز، به ندرت گرد، حاشیه برگها صاف یا دارای دندانه های سخت و اره ای منظم و دور ازهم است. طول برگ تقریبا سه برابر عرض آن است. پشت و روی برگها سبز روشن بوده و در سطح بالای برگ روزنه دیده نمی شود.
گل آذین به طول 2 تا 5 سانتی متر،خوشه ساده یا پانیکول، پایک گل آذین حدود 6 تا 10 میلی متر، تعداد گلها بین 5 تا 20 عدد و گاهی ممکن است تا 40 عدد برسد. میوه آن سته کشیده، بدون خامه، طول 11 میلی متر و عرض 5 تا 9 میلی متر، بیضوی، ابتدا قرمز ولی بعد سیاه رنگ می شود.بذرها سیاه تا قهوه ای روشن و طول آنها حدود 10 میلی متر است.
پراکنش:
نمونه تیپ این گونه در آسیای صغیر ذکر شده است. این گونه در قسمتهای مخلف ایران از جمله تهران، گچسر، البرز، کرج، رامیان، کندلوس، شهرستانک، قزوین، طالقان، فیروزکوه، و احتمالا بیرجند در مناطق خنگ و سلم آباد دیده می شود. در کشورهای مجاور نیز در ترکیه، ارمنستان، جنوب ترکمنستان دیده می شود.
به نظر می رسد این گونه با زرشک زرافشانی، دورگ تولید می کند. این دورگه ها بیشتر در شاهرود، کردستان، تهران، کرج و اراک دیده می شود. دورگه هایی که شباهت با تلاقی این گونه با زرشک معمولی دارد نیز در مناطق شمالی ایران بویژه مازندران، گرگان، آزادشهر و استان تهران دیده می شوند.(2و12)
زرشک زرافشانیBerberis integerrima bunge,(1843)
ساقه چوبی، ارتفاع 4 متر(براساس برخی گزارشات گاهی تا 9 متر)، رنگ آن زرد تا قهوه ای روشن یا تیره، دارای عدسک یا بدون آن و ساقه های مسن خاکستری است. شاخه های آن کم و بیش شیاردار است. خارها معمولا ساده ولی در جستها و شاخه های نازا سه انشعابی است، طول خارها حدود 1 تا 4 سانتی متر، باریک، بلند، نوک تیز و زرد رنگ یا همرنگ ساقه ها است. برگها چرمی، بیضی یا واژ تخم مرغی، حاشیه برگها صاف، در جستها و شاخه های نازا دارای دندانه های تیز پراکنده است که در هر طرف تا 12 عدد می رسد. قاعده برگها به طرف دمبرگ تدریجا باریک می شود. ابعاد برگها 2 -5/3*5-5/3 سانتی متر و طول برگها 2 تا 3 برابر عرض آن می باشد و گاهی طول برگها به 7، عرض برگها به 4، و طول دمبرگ به 3 سانتی متر می رسد.نوک برگها گرد یا در انتها نوک تیز می باشد. سطح پایین برگ سبز ولی کم رنگتر از سطح بالایی است. رگبرگها مشخص و در سطح روزنه پایینی برجسته بوده و سطح بالایی دارای روزنه است.
گل آذین خوشه یا پانیکول، 2 تا 7 سانتی متر، دارای 6 تا 35 و کمتر از 50 گل می باشد. میوه آن سته حبه ای، 7 تا 8 میلی متر، قرمز تا ارغوانی، آردآلود، بدون اثر خامه یا دارای آن، بیضوی یا تا حدودی کروی و تعداد آنها در هر خوشه بین 14 تا 24 عدد است.بذرها در این گونه ریز و سیاه رنگ است.
تغییرات موجود در این گونه حائز اهمیت زیادی است و واریته های مختلف را دارا می باشد. این گونه مترادفهای گوناگون دارد. این مترادفها تفاوت کمی دارند. کناره های برگ، وضع دندانه های آنها، وضعیت براکی بلاستوس یعنی گل آذین حاصل از شاخه های کوتاه روی شاخه های بلند و خارهای بزرگ تغییرات متنوعی دارند که به نظر می رسد پیوستگی چندانی ندارند. یک شاخص ثابت، وضع حاشیه برگها در شاخه های زایاست، در حالی که در شاخه های کوچک نازا دندانه ها با فواصل نامساوی به یکدیگر وصل می شوند. شاخص دیگر تولید برگهای ضخیم و چرمی است که این برگها در بعضی حالات دائمی بوده و می تواند سبب تشخیص این گونه از سایر گونه ها بشود.
پراکنش:
این گونه در منطقه ایرانیکا (آسیای صغیر) پراکنش زیادی دارد. در شرق ترکیه، ایران، شرق عراق، افغانستان، قفقاز، ترکمنستان، غرب پاکستان، کشمیر و غرب چین زیاد دیده می شود. درایران در آذربایجان، لرستان، خوزستان، فارس، یزد، کرمان، سمنان، تهران، کرج، گچسر، توچال، دامغان، گرگان و در خراسان در بجنورد، اسفراین، درگز، سرخس، تربت جام، تربت حیدریه، فریمان، کلات، علم کوه، شیروان، کپه داغ، قوچان، رباط سفید، مشهد، کاشمر وبیرجند وجود دارد.(2)
این گونه در شرق ترکیه و ایران با گونه های دیگر تداخل داشته و دو رگه های متنوعی بین این گونه با زرشک بی دانه (آذربایجان، مازندران، گرگان، کردستان، همدان، قزوین و خراسان در قاین، پیرمردانشاه، سلم آباد، زشک و ریوش)، زالزالکی(شاهرود، تهران، کرج، اراک، کردستان)و زرشک راست خوشه(گرگان، مازندران، البرز) دیده می شوند.امکان وجود هیبریدهای سه جانبه نیز وجود دارد ولی قطعی نیست. این دو رگه ها ممکن است در مناطق وسیعی حاصل شوند و درجه بندی آنها بسیار مشکل است. از جمله واریته های شاخص این گونه می توانB.integerrima=B.vulgaris var.densifloraو B.integerrima=B.vulgaris var.serratifolia را نام برد. واریته اولی در منطقه پیر زنگوله و پیر عمارلو و واریته دوم در آذربایجان، کهرود، نهاوند، شمشک و کرمانشاهان دیده می شود.
به نظر می رسد برخی از این زرشکها تلاقی های زیر باشند.
B.orthobotrys * B.integerrima
B.vulgaris * B. integerrima
همچنین نمونه هایی نیز تلاقی سه جانبه زیر به نظر می رسد.
B.orientalis * B.turcomanica * B.integerrima
برگهای براکی بلاستوس در موارد اشاره شده صاف یا دارای دندانه های کمی بوده و خارهای آن از زرشک معمولی قوی تر می باشد. جوانه های دو سال قبل برگها نیز مثل زرشک معمولی سفید نیست، بلکه مقداری به قهوه ای تمایل دارد و آن را به زرشک زرافشانی نزدیک می کند.
گونه B.turcomanica یا واریته ای از زرشک زرافشانی به نظر می رسد و یا گونه ای است که نسبت به آن خویشاوندی نزدیک دارد و یا براساس نظریه جدیدتر واریته integerrima زیر مجموعه ای از B.turcomanica است. یعنیvar.integerrima B.turcomanica . نمونه تیپ زرشک زرافشانی که توسط متخصصان قدیمی توصیف شده، برگهایش برخلاف زرشک زرافشانی چرمی و گوشتدار نبوده و مانند B.orientalis بیشتر باریک، نازک و دندانه دار است و دو رگ به نظر می رسد.(12)
زرشک خراسانیBerberis khorasanica
درختچه ای با ساقه های چوبی، ساقه های مسن قهوه ای مایل به خاکستری و شکافدار، پوست نازک، دارای شیارهای کم عمق یا عمیق و شاخه های جوان قرمزمایل به قهوه ای است. خارها رو به پایین یا قائم نسبت به ساقه، طول خارها5/1 تا 5/2 سانتی متر، رنگ خارها زرد یا زرد مایل به قهوه ای یا خاکستری است. برگها کشیده غشایی یا تا حدودی چرمی، بیضی، لوزی یا مستطیلی با زاویه های کند و به شکل تخم مرغی یا قاشقک مانند می باشد. دندانه های برگ اره مانند و منتهی به خاری نازک، شبکه های رگبرگ در دو سطح برجسته و متراکم، دمبرگ مشخص و به طول 1 سانتی متر است. برگها در پاییز قرمز رنگ می شوند. گل آذین ساده، کشیده، راست یا کم و بیش آویخته، تقریبا به اندازه برگها یا کمی بیشتر و تعداد گل ها تا 20 عدد در خوشه و رنگ گلها زردرنگ می باشد. میوه سته، تعداد میوه در هر خوشه 12 تا 30 عدد، طول میوه 8 تا 10 میلی متر، رنگ میوه قرمز آجری تا جگری تخم مرغی شکل، با خامه ای مشخص به طول حدود نیم میلی متر می باشد.
در بعضی نمونه های استثنایی در قاین اندازه سته ها به قطر 9 تا 10 میلی متر و طول 13 تا 14 میلی متر مشاهده شده و خوشه این نمونه ها گاهی تا 30 عدد گل و به همین تعداد سته دارد. این نمونه ها توسط سازمان پژوهش های علمی و صنعتی مرکز خراسان هدیه نامگذاری شده است و تحقیقات بیشتر روی آن ادامه دارد. دانه ها 2 تا 4 عدد بوده و هر کدام 4 تا 7 میلی متر طول دارند.
پراکنش:
این گیاه بومی ایران بوده و برای اولین بار در سال 1975 در ایران در فلور ایرانیکا ذکر شده است، نمونه تیپ آن در گلستان دیده شده و توسط بروویچ و زیلنسکی به عنوان گونه جدیدی آورده شده است. محل پراکنش آن خراسان بوده و در ارتفاع 1350 متر بین بجنورد و مراوه تپه در بستر خاکهای آهکی پارک ملی گلستان، 12 تا 20 کیلومتری شمال کاشمر و در جنوب خراسان درقاین مشاهده شده است.(3)
